«ΠΡΟΑΙΡΕΣΙΣ» ΚΑΤΑ ΙΩ. ΤΟΝ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟ

                                                                       

      Ο Θεός δεν κατασκεύασε, κατά τους αγίους πατέρας, ένα «αυτόματο», το οποίο κατευθύνεται προς το καλό, χωρίς να θέλει. Υπάρχει συνεπώς εκλογή καλού ή κακού, υπάρχει ευθύνη για τις πράξεις (εξ ου και η μεταμέλεια), και υπάρχουν και οι κλίσεις του ανθρώπου προς τις αξίες, ως μαρτυρία εκείνου του υπέρτερου, που διαθέτει απέναντι σε ολόκληρο το Σύμπαν. Γι’ αυτό οι Άγιοι πατέρες υπερασπίζουν την ελευθερία της βουλήσεώς του, ως βασική προυπόθεση συνειδητής πορείας προς το αγαθό.                                               

(από το βιβλίο του π. Παύλου  YAZIGI : εσχατολογία και ηθική )

   Να δούμε όμως πιό συγκεκριμένα τι λένε οι Άγιοι Πατέρες για την Ελευθερία της βουλήσεως,  δια στόματος και συγγραφών του Αγ. Ιωάννου του Χρυσοστόμου. Κατά τον άγιο Ιωάννη τον Χρυσόστομο π.χ. εκείνο από το οποίο εξαρτάται την απόφαση του άνθρωπου να γίνει ή «θηρίον» ή «άγγελος», δεν είναι ή μεταπτωτική του κατάσταση, άλλα ή προαίρεση του. Ακόμη και σ' αυτή την κατάσταση την ελευθερία της εκλογής του «αυτός εγκεχείρισται». Το να είναι σαρκικός ή πνευματικός δεν το έχει «φύσει» αλλά «προαιρέσει».

   Πνευματικοί άνθρωποι έχουν την ίδια φύση με τους σαρκικούς και ζουν στην ίδια με εκείνους κατάσταση. Ή ουράνια κατάστασή του και ή ασώματη φύση του δεν ωφέλησε σε τίποτε το διάβολο, όταν έλειψε ή καλή του προαίρεση. Και αντιστρόφως ή γήινη ανθρώπινη φύση και κατάσταση δεν έβλαψε σε τίποτε τον Ηλία, τον Βαπτιστή και όλους τους ομοίους των, έφ’ όσον είχαν την καλή προαίρεση. Το σώμα τους δεν τους εμπόδισαν καθόλου να κατοικούν τον ουρανό. Εφ' όσον λοιπόν εκείνο πού εμποδίζει στον αγώνα του τον άνθρωπο είναι ή κακή προαίρεση, κανείς δεν πρέπει να μέμφεται τη φύση.

   Πρέπει όμως να υπογραμμισθεί εδώ ότι, όταν Χρυσόστομος απαλλάσσει τη σωματική και θνητή φύση του ανθρώπου από την ευθύνη της αμαρτίας και μετατοπίζει την ευθύνη αυτή στην ψυχή, και πάλι δεν εννοεί τη φύση της ψυχής αλλά την προαίρεση. Η φύση τόσο της ψυχής όσο και του σώματος είναι αγαθή, διότι και τα δύο είναι δημιουργία του θεού, η προαίρεση όμως είναι κίνηση καθ' ολοκληρίαν του ανθρώπου, η οποία κατευθύνεται προς όποια κατεύθυνση (καλό ή κακό) θελήσει αυτός. Τονίζει πολύ την προαίρεση, διότι οποιαδήποτε μετατόπιση της ευθύνης στη φύση η στην ανάγκη σημαίνει κατάργηση της ελευθερίας του ανθρώπου, οριστική καθήλωση του στην κατάσταση της αμαρτίας, αποκλεισμό κάθε επανόδου στο αρχαίο κάλλος, άρση κάθε προσωπικής ευθύνης και εκμηδένιση του ρόλου οποιασδήποτε προσπάθειας και σπουδής για σωτηρία.

  Επανειλημμένως ο Χρυσόστομος διερευνά την ερώτηση του ακροατηρίου του γιατί ό τάδε είναι ενάρετος κι ο τάδε δεν είναι. Ή απάντησή του συνήθως διαμορφώνεται σε δύο μέρη. Στο πρώτο μέρος, αναβάλλοντας συνεχώς να διατυπώση τη γνώμη του, εκθέτει πολλές γνώμες άλλων, στις οποίες πίστευαν διάφορες μερίδες του ακροατηρίου του, και εξονυχίζοντάς τες τις ειρωνεύεται, όταν είναι παράλογες, και τις γελοιοποιεί.  Μεταβαίνοντας στο δεύτερο μέρος της αποκρίσεώς του μ' ένα απλό «αλλά», διατυπώνει τη γνώμη του, ή οποία είναι πάντοτε μια και απλή· ότι αυτό συμβαίνει «προαιρέσει», δηλαδή διότι η ποιότης του καθενός είναι προσωπική του επιλογή, πού εξαρτάται αποκλειστικώς από την προαίρεση του.

   Γιατί λ.χ. οι σύγχρονοι του Νώε «προς την κακίαν έσπευσαν», «ούτος δε την αρετήν είλετο» ;  Η πώς εξέπεσε ο Ιούδας από τον όμιλο των μαθητών ; «Προαιρέσει», είναι η απάντηση του Χρυσο­στόμου. Θαυμάσια σχετικά παραδείγματα συγκεντρώνει στην ομιλία του «Προς σκανδαλισθέντας. Ο Αβραάμ διέλαμψε με την αρετή του, χωρίς να έχει διδάσκαλο. Ο Νώε υπήρξε ο μόνος «άνθρωπος» των ημερών του, όταν όλη η ανθρωπότης έσπευδε προς την κακία. Ο Χαμ, αν και είχε πατέρα ενάρετο και έζησε την παραδειγματική τιμωρία του κατακλυσμού και διασώθηκε χάρη στην αρετή του πατέρα του, εν τούτοις έκλινε έπειτα προς την κακία.  Τον Ιώβ ούτε οι ονειδισμοί των άλλων ούτε κι ό ίδιος ό διάβολος μπόρεσαν να βλάψουν, ενώ τον Ιούδα δεν τον ωφέλησε ούτε ή ίδια παρουσία και συναναστροφή του Χριστού.

   Ό θεός απηύθυνε την ίδια διορθωτική απειλή τόσο προς τους Νινευίτες όσο και προς τους συγχρόνους του Νώε, και οι μεν μετανόησαν και σώθηκαν, οι δε παρέμειναν μετανόητοι και τιμωρήθηκαν. Πολλές άλλες φορές συγκρίνοντας τους Ιουδαίους με τους Νινευίτες ή με τα έθνη, τον Ιούδα με το ληστή, τους Ιερείς με τη Χαναναία ή με τη Σαμαρείτιδα, συνάγει σα συμπέρασμα στον προσφιλή του κανόνα· «Προαιρέσει».  Εξ άλλου τα βιβλικά παραδείγματα των απροσδόκητων και απότομων μεταβολών, όπου τελώνες έγιναν απόστολοι, και μαθηταί κατήντησαν προδότες, όπου πόρνοι και λησταί ευδοκίμησαν, μάγοι προσκύνησαν, και ασεβείς μεταβλήθηκαν σε ευσεβείς, αποδεικνύουν ότι ολ' αυτά γίνονται «προαιρέσει και ου φύσει».

  Το ίδιο θα συμπέραινε κανείς, αν εξήταζε τις στάσεις των ανθρώπων, πού έχουν την ίδια φύση και τις ίδιες ανάγκες κι επιθυμίες, μπροστά στα ίδια γεγονότα, αλλά παίρνουν διαφορετικές αποφάσεις. Την ίδια ώρα λ.χ. που οι ακροαταί του Χρυσοστόμου βρίσκονται στην εκκλησία, πολλοί άλλοι βρίσκονται στα θέατρα. Η όμορφη φύση ενώ άλλους τους οδηγεί σε θεογνωσία, για άλλους γίνεται αφορμή να πέσουν στην ειδωλολατρία. Ο σταυρός του Χρίστου για άλλους (Ιουδαίους) είναι «σκάνδαλον», για άλλους (ημίν) σωτηρία. 

    Τα ίδια μέλη του ανθρωπίνου σώματος σε άλλους ανθρώπους υπηρετούν το καλό και σ' άλλους το κακό. Το δε προσφιλέστερο για το Χρυσόστομο παράδειγμα αυτού του είδους είναι διέκρινε τους ανθρώπους σε «πρόβατα» κι «ερίφια». Παντού αιτία της διαφοράς είναι η «προαίρεσις», παντού κυρίαρχο στοιχείο η «γνώμη».

   Είναι σαφές ότι στο Χρυσόστομο άλλο είναι ή φύση του σώματος, άλλο ή φύση της ψυχής, κι άλλο ή προαίρεση. Τα τρία αυτά ουδέποτε ταυτίζονται. Τονίζεται επίσης ότι ή μεν «βούλησις» γενικώς είναι στοιχείο της ανθρωπινής φύσεως, η δε «τοιάδε βούλη­σις» ειδικώς είναι «ημέτερον και της γνώμης ημών», προσωπική δηλαδή κι ελεύθερη επιλογή.  Έτσι στο Χρυσόστομο ταυτίζονται η «προαίρεσις» και ή «τοιάδε βούλησις» και η «γνώμη», που σημαίνουν την απόφαση και την εκλογή. Γι' αυτό στο χρυσοστομικό κανόνα «προαιρέσει» ακολουθεί πάντοτε και ή διατύπωση «εν τη γνώμη».  Η «γνώμη», δηλαδή το φρόνημα και η απόφαση, πρέπει ν' ακολουθεί μετά από καλή διάκριση μεταξύ καλού και κακού και θεμελιώνεται πάνω σε ορθή κρίση. Κι εδώ ακριβώς έγκειται η σπουδαιότητα της παιδείας.