Λόγος ἕκτος· πῶς αὐτὴν ἀπὸ τῶν μυστηρίων λαβόντες φυλάξομεν.

1. Ἃ μὲν οὖν τῆς ἐν Χριστῷ ζωῆς εἰς αὐτὸν τὸν Χριστὸν ἀναφέρει καὶ ὧν ἐκείνῳ μόνῳ προσῆκε, ταῦτά ἐστιν. Ἐπεὶ δὲ τὸ μὲν συστῆναι τὴν ζωὴν ἐξ ἀρχῆς τῆς τοῦ Σωτῆρος χειρὸς ἐξήρτηται μόνης, τό γε μὴν φυλάξαι παγεῖσαν καὶ μεῖναι ζῶντας καὶ τῆς ἡμετέρας ἔργον σπουδῆς· ἀνάγκη δὲ καὶ τῶν ἀνθρωπίνων ἐνταῦθα καὶ τοῦ παρ’ ἡμῶν συντελοῦντος, ὥστε μὴ διαφθεῖραι λαβόντας ἀλλὰ διὰ τέλους σῶσαι τὴν χάριν καὶ τὸν θησαυρὸν ἐνθένδεν ἐν χεροῖν ἔχοντας ἀπελθεῖν, καὶ ταῦτα σκοπεῖν δι’ ὧν ἔξεστιν ἀνῦσαι λοιπὸν ἂν εἴη τῷ νῦν ἀγῶνι· καὶ τοῦ περὶ τῆς ζωῆς ἡμῖν λόγου γένοιτ’ ἂν καὶ τοῦτο μέρος εἰκότως.
2. Καθάπερ γὰρ ἐπὶ τῶν πραγμάτων αὐτῶν εἰκός ἐστι καὶ συμβαῖνον, τὴν ζωὴν οὐκ ἀγαπᾶν δεξαμένους οὐδὲ καθεύδειν ὡς ἂν τὸ πᾶν ἔχοντας, ἀλλὰ καὶ δι’ ὧν φυλάξομεν προσῆκε ζητεῖν, τὸν ἴσον τρόπον κἀν τοῖς λόγοις ἂν ἔχοι, καὶ τοῖς περὶ τῶν προτέρων τοὺς περὶ τῶν δευτέρων προσθεῖναι, καὶ ὅθεν ἐζήσαμεν καὶ ὅπως καὶ τί παθόντες εἰπόντας, ἔπειτα τί ποιοῦντες οὐ προδώσομεν τὴν εὐδαιμονίαν ἀκόλουθον ἂν εἴη διεξελθεῖν.
3. Καίτοι τοῦτο μέν ἐστιν ἀρετὴ καὶ τὸ ζῆν κατὰ τὸν ὀρθὸν λόγον· τούτων δὲ πέρι, πολλοῖς μὲν εἴρηται τῶν ἀρχαίων, πολλοῖς δὲ τῶν ἔπειτα, καὶ οὐκ ἔστιν ὃ παρεῖται δέον εἰρῆσθαι, καὶ κινδυνεύει δὴ περίεργον ἂν ἡμῖν τὸν ἀγῶνα τοῦτον ἠνύσθαι. Ἐπεὶ δ’ ὧν ἐξ ἀρχῆς ἐνεστησάμεθα καὶ τὸ περὶ τούτων εἰπεῖν ἀπαιτούντων, εἰ μὴ προσθεῖμεν οὐκ ἔστι σῶν εἶναι τὸν λόγον, ῥητέον ὡς οἷόν τε, ἃ μὲν ἴδια τῶν ἀνθρωπίνων βίων ἑκάστῳ προσῆκε πολλῶν ὄντων παραλιπόντας, ὧν δ’ ὑπόχρεω κοινῇ τῷ Θεῷ καθέσταμεν πάντες, ταῦτα σκοποῦντας. Οὔτε γὰρ τὴν αὐτὴν ἀρετὴν εἴποι τις ἂν εἶναι δεῖν τῶν τε τὰ κοινὰ πολιτευομένων καὶ οἳ τὰ αὑτῶν πράττουσιν, οὔτε τῶν μετὰ τὸ λουτρὸν τῷ Θεῷ μηδὲν πλέον ὑπεσχημένων καὶ οἷς ὁ βίος μονώτης, οἳ παρθενίαν προὐστήσαντο καὶ τὸ μηδὲν ἔχειν καὶ μὴ μόνον ἄλλού του κτήματος ἀλλ’ οὐδ’ αὐτοὶ σφῶν αὐτῶν εἶναι κύριοι.
4. Ὅτι ἡ τῶν θείων ἐντολῶν ἐργασία τὴν ἀπὸ τῶν μυστηρίων χάριν ἐν ἡμῖν συντηρεῖ, καὶ ταύτης χωρὶς ἀδύνατον ἐν Χριστῷ ζῆν. Ὃ δὲ κοινόν ἐστιν ἅπασι χρέος τοῖς ἀπὸ Χριστοῦ καλουμένοις, ὥσπερ αὐτὸ δὴ τὸ πρόσρημα, καὶ δεῖ πάντας ὁμοίως εἰσενεγκεῖν, ὑπὲρ οὗ πᾶν ὁτιοῦν προϊσχομένους οὐκ ἔστι παραιτήσασθαι τοὺς ἀπολιπομένους, οὐ τὴν ἡλικίαν, οὐ τέχνην, οὐ τύχην οὐδ’ ἡντινοῦν, οὐ νόσον, οὐκ εὐεξίαν, οὐ τὴν ἐσχατιάν, οὐ τὴν ἐρημίαν, οὐ τὰς πόλεις, οὐ τοὺς θορύβους, οὐκ ἄλλο τῶν πάντων οὐδὲ ἓν ἐφ’ ἃ συμβέβηκεν ἐγκαλουμένους ἀναχωρεῖν, ὡς οὐδενὸς αὐτῷ προσίστασθαι δυναμένου καὶ πᾶσιν ἐξόν· τῇ τοῦ Χριστοῦ θελήσει μὴ πολεμεῖν, ἀλλὰ τοὺς ἐκεῖθεν ἐκ παντὸς τρόπου σῴζοντας νόμους πρὸς τἀκείνῳ δοκοῦντα διατιθέναι τὸν βίον ...
5. Ταῦτα γὰρ οὔτε κρείττω δυνάμεως ἀνθρωπείας ἔστιν εἰπεῖν, οὐ γὰρ ἂν τοῖς παρανομοῦσιν ἔκειτο δίκη, τῶν τε Χριστιανῶν οὐκ ἔστιν οὐδεὶς ὃς οὐκ εἰς ἔργον ἅπαντα ἀγαγεῖν ἑαυτῷ σύνοιδεν ὑπόχρεως ὤν. Οἵ γε τὴν ἀρχὴν αὐτῷ προσιόντες ἦ μὴν διὰ πάντων ἀκολουθήσειν ηὔξαντο πάντες ὁμοίως, καὶ ταύταις ταῖς συνθήκαις δήσαντες ἑαυτοὺς οὕτω μετέσχον τῶν ἱερῶν.

6. Οὕτω δ’ ὄντα κοινὰ πᾶσιν ὀφλήματα τὰ τοῦ Σωτῆρος ἐπιτάγματα τοῖς πιστοῖς, καὶ δυνατὰ τοῖς βουλομένοις ἀνῦσαι καὶ σφόδρα τῶν ἀναγκαίων καὶ ὧν χωρὶς οὐκ ἂν γένοιτο Χριστῷ συνελθεῖν, τῷ πλείστῳ καὶ καλλίστῳ μέρει διεστηκότας τῇ θελήσει καὶ τοῖς βουλήμασιν. Ἀνάγκη γὰρ κοινωνῆσαι γνώμης ᾧ κοινωνοῦμεν αἱμάτων, καὶ μὴ τὰ μὲν συνημμένους, τὰ δὲ διῃρημένους, οὕτω μὲν φιλεῖν, ἐκείνως δὲ πολεμεῖν, καὶ τέκνα μὲν εἶναι, μωμητὰ δέ, καὶ μέλη μέν, ἀλλὰ νεκρά, οἷς ὄφελος οὐδὲν τὸ συμφύναι καὶ γεννηθῆναι, καθάπερ τὸ κλῆμα τῆς ἀληθινῆς ἀμπέλου διαιρεθεῖσιν, οὗ τέλος ἔξω βληθῆναι καὶ ξηρανθῆναι καὶ προσριφῆναι πυρί.
7. Διὰ ταῦτα τὸν ἐν Χριστῷ ζῆν προῃρημένον ἀκόλουθον μὲν τῆς καρδίας καὶ τῆς κεφαλῆς ἐκείνης ἐξῆφθαι, οὐ γὰρ ἑτέρωθεν ἡμῖν ἡ ζωή· τοῦτο δὲ οὐκ ἐξὸν δυνηθῆναι μὴ τὰ αὐτὰ βουλομένους, ἀνάγκη πρὸς τὴν τοῦ Χριστοῦ θέλησιν τὴν γνώμην καθόσον οἷόν τε ἀνθρώποις ἀσκῆσαι καὶ τῶν αὐτῶν ἐπιθυμεῖν καὶ τοῖς αὐτοῖς ἐκείνῳ χαίρειν παρασκεῦσαι. Τὰς γὰρ ἐναντίας ἐπιθυμίας μιᾶς ἀνίσχειν καρδίας τῶν ἀμηχάνων· «ὁ γὰρ πονηρὸς ἄνθρωπος ἐκ τοῦ πονηροῦ θησαυροῦ τῆς καρδίας οὐδὲν ἄλλο, φησί, προφέρειν οἶδεν ἢ πονηρόν, καὶ ὁ ἀγαθὸς ἀγαθόν.» Καὶ καθάπερ τοῖς ἐν Παλαιστίνῃ πιστοῖς, ὅτι τῶν αὐτῶν ἐπεθύμουν, «ἦν ἡ καρδία, φησί, καὶ ἡ ψυχὴ μία», τὸν ἴσον τρόπον εἴ τις τῷ Χριστῷ μὴ κοινωνὸς εἴη τῆς γνώμης, ἀλλ’ οἷς ἐκεῖνος ἐπιτάττει πρὸς παλινῳδίαν ἐξάγοι, τὴν ἑαυτοῦ ζωὴν οὐ πρὸς τὴν αὐτὴν ἐκείνῳ τάττει καρδίαν, ἀλλὰ δῆλός ἐστι καρδίας ἐξηρτημένος ἑτέρας· ἐπεὶ καὶ τοὐναντίον κατὰ τὴν ἑαυτοῦ καρδίαν εὗρε τὸν Δαβὶδ ὅτι «τὰς ἐντολάς σου, φησίν, οὐκ ἐπελαθόμην».
8. Εἰ δὲ ζῆν μὲν οὐκ ἔστι μὴ τῆς καρδίας ἐξηρτημένους ἐκείνης, ἐξηρτῆσθαι δὲ οὐκ ἂν εἴη μὴ τὰ αὐτὰ βουλομένους, ἵνα ζῆν δυνηθῶμεν σκοπῶμεν ὅπως τῶν αὐτῶν ἐρᾶν τῷ Χριστῷ καὶ τοῖς αὐτοῖς ἐκείνῳ δυνησόμεθα χαίρειν.
9. Ἔστι τοίνυν πράξεως μὲν ἐπιθυμία πάσης ἀρχή, ἐπιθυμίας δὲ λογισμός· οὐκοῦν πειρατέον πρό γε πάντων, τῶν ματαίων ἀπάγειν τὸν τῆς ψυχῆς ὀφθαλμόν, ἐννοιῶν ἀγαθῶν μεστὴν ἔχοντας ἑκάστοτε τὴν καρδίαν, ὥστε μηδαμοῦ κενὴν οὖσαν χώραν εἶναι ταῖς πονηραῖς.
10. Ὅτι τὸ τὰ Χριστοῦ μελετᾶν ἀεὶ καὶ στρέφειν ἐν τῇ ψυχῇ τῆς ἐργασίας τῶν ἐντολῶν αἴτιον καὶ ἀρχὴ γίνεται· καὶ περὶ τῆς τοιαύτης μελέτης. Πολλῶν δὲ ὄντων ἃ μελέτης ὕλην καὶ ψυχῆς ἔργον καὶ νοῦ τρυφὴν καὶ διατριβὴν ποιεῖσθαι προσῆκε, τὸ πάντων ἥδιστον καὶ λυσιτελέστατον καὶ φθέγξασθαι καὶ λογίσασθαι, τῶν μυστηρίων ὁ λόγος καὶ ὃν ἐνθένδεν ἔσχομεν πλοῦτον· καὶ τίνες μὲν ἦμεν πρὶν μεμυῆσθαι, τίνες δὲ καθέσταμεν μυηθέντες· καὶ τίς μὲν ἡ προτέρα δουλεία, τίς δὲ ἡ νῦν ἐλευθερία καὶ βασιλεία· καὶ τίνα μὲν ἡμῖν ἤδη τῶν ἀγαθῶν παρεσχέθη, τίνα δὲ ἀπόκειται· καὶ πρό γε τούτων, τίς ἡμῖν ἁπάντων τούτων ὁ χορηγὸς καὶ οἷον μὲν αὐτῷ τὸ κάλλος, ὁποῖος δὲ τὴν χρηστότητα, καὶ ὅπως ἐφίλησε τὸ γένος καὶ ἡλίκος ὁ ἔρως.
11. Τούτων γὰρ τὴν διάνοιαν προκατειληφότων καὶ τὴν ψυχὴν κατασχόντων, οὐ ῥᾴδιον ἐπ’ ἄλλο βλέψαι τὸν λογισμὸν καὶ τὴν ἐπιθυμίαν μετενεγκεῖν ἑτέρωσε, οὕτω μὲν καλῶν ὄντων, οὕτω δὲ ἐπαγωγῶν· αἵ τε γὰρ εὐεργεσίαι πλήθει καὶ μεγέθει νικῶσι, τό τε φίλτρον ὅθεν ἐπὶ ταύτας προήχθη, μεῖζον ἢ λογισμοῖς ἀνθρώπων ὑποπεσεῖν.
12. Καθάπερ γὰρ τῶν ἀνθρώπων τοὺς ἐρῶντας ἐξίστησι τὸ φίλτρον, ὅταν ὑπερβάλῃ καὶ κρεῖττον γένηται τῶν δεξαμένων, τὸν ἴσον τρόπον ὁ περὶ τοὺς ἀνθρώπους ἔρως τὸν Θεὸν ἐκένωσεν. Οὐ γὰρ κατὰ χώραν μένων καλεῖ πρὸς ἑαυτὸν ὃν ἐφίλησε δοῦλον, ἀλλ’ αὐτὸς ζητεῖ κατελθών· καὶ πρὸς τὴν καταγωγὴν ἀφικνεῖται τοῦ πένητος ὁ πλουτῶν· καὶ προσελθών, δι’ ἑαυτοῦ μηνύει τὸν πόθον, καὶ ζητεῖ τὸ ἴσον, καὶ ἀπαξιοῦντος οὐκ ἀφίσταται· καὶ πρὸς τὴν ὕβριν οὐ δυσχεραίνει, καὶ διωκόμενος προσεδρεύει ταῖς θύραις, καὶ ἵνα τὸν ἐρῶντα δείξῃ πάντα ποιεῖ, καὶ ὀδυνώμενος φέρει καὶ ἀποθνῄσκει.
13. Ἐπεὶ γὰρ δυοῖν ὄντων ἃ δῆλον καθίστησι καὶ θριαμβεύει τὸν ἐραστήν· τοῦ τε πᾶσιν οἷς ἔξεστιν εὖ ποιεῖν τὸν ἐρώμενον, τοῦ τε δεινὰ πάσχειν αἱρεῖσθαι περὶ αὐτοῦ καὶ ὀδυνᾶσθαι δεῆσαν, δεῖγμα μὲν φιλίας τοῦ προτέρου τὸ δεύτερον γένοιτ’ ἂν πολλῷ τινι μεῖζον, τῷ Θεῷ δὲ οὐκ ἐξῆν ἀπαθεῖ ὄντι κακῶν· ἀλλὰ φιλάνθρωπος ὢν εὐεργετεῖν μὲν εἶχε τὸν ἄνθρωπον, ἀνέχεσθαι δὲ ὑπὲρ αὐτοῦ πληττόμενος οὐδ’ ἐγγύς· καὶ τὸ μὲν φίλτρον ὑπερφυὲς ἦν, τὸ δὲ σημεῖον ᾧ δῆλον ἂν ἦν οὐ προσῆν, ἔδει δὲ μὴ λανθάνειν σφόδρα φιλῶν, ἀλλὰ τῆς μεγίστης ἀγάπης δοῦναι πεῖραν ἡμῖν καὶ δεῖξαι τὸν ἔσχατον ἐρῶν ἔρωτα· ταύτην μηχανᾶται τὴν κένωσιν καὶ πραγματεύεται καὶ ποιεῖ δι’ ὧν οἷός τε γένοιτ’ ἂν δεινὰ παθεῖν καὶ ὀδυνηθῆναι· καὶ οὕτως οἷς ἠνέσχετο πείσας, ὡς ἄρα φιλεῖ διαφερόντως, πρὸς ἑαυτὸν ἐπιστρέψει τὸν ὅτι πέπειστο μισεῖσθαι φυγόντα τὸν ἀγαθόν.
14. Τὸ δὲ πάντων καινότατον· οὐ γὰρ ἤνεγκε μόνον τὰ δεινότατα πάσχων καὶ ἐπὶ ταῖς πληγαῖς ἀποθνῄσκων, ἀλλὰ καὶ ἀναβιοὺς καὶ τῆς φθορᾶς ἀναστήσας τὸ σῶμα, τῶν πληγῶν ἔτι περιέχεται τούτων καὶ τὰς οὐλὰς ἐπὶ τοῦ σώματος φέρει, καὶ τοῖς ὀφθαλμοῖς τῶν ἀγγέλων μετὰ τούτων φαίνεται καὶ τὸ πρᾶγμα κόσμον ἡγεῖται καὶ χαίρει δεικνὺς ὅτι δεινὰ πέπονθε καὶ τἄλλα μὲν ἔρριψεν ὅσα τοῦ σώματος καὶ ἔστιν αὐτῷ τὸ σῶμα πνευματικὸν καὶ οὔτε βάρους οὔτε πάχους οὔτ’ ἄλλου πάθους αὐτῷ τῶν σωματικῶν οὐδὲν ὑπελείφθη· τὰς ὠτειλὰς δὲ παντάπασιν οὐκ ἀπέβαλεν οὐδὲν τελέως ἀπετρίψατο τὰς πληγάς, ἀλλὰ στέργειν ᾠήθη διὰ τὸ περὶ τὸν ἄνθρωπον φίλτρον, ὅτι διὰ τούτων εὗρεν ἀπολωλότα καὶ πληττόμενος εἷλε τὸν ἐρώμενον.
15. Ἄλλως γὰρ ἔτι συνεστάναι τὰ πληγῶν ἴχνη πῶς ἂν ἀκόλουθον ἦν ἀθανάτου σώματος, ἃ θνητῶν ἐνίοτε καὶ φθαρτῶν καὶ τέχνη καὶ φύσις ἐξέβαλεν; Ἀλλ’ ὡς ἔοικεν, ἐπιθυμία μὲν ἦν αὐτῷ περὶ ἡμῶν ἀλγῆσαι πολλάκις· ἐπεὶ δὲ οὐκ ἐξῆν, τοῦ σώματος αὐτῷ τὴν φθορὰν καθάπαξ διαφυγόντος, καὶ ἅμα τῶν πληξόντων φειδόμενος ἀνθρώπων, τὰ γοῦν σημεῖα τῆς σφαγῆς ἔγνω τῷ σώματι συντηρεῖν καὶ τοῖς τύποις ἀεὶ συνεῖναι τῶν τραυμάτων ὧν ἅπαξ ἐνεγέγραπτο σταυρωθείς, ἵνα δῆλος ὡς ἄρα περὶ τῶν δούλων ἐσταύρωται καὶ τὴν πλευρὰν ἐνύγη πόρρωθεν ᾖ, καὶ μετὰ τῆς ἀκτῖνος ἐκείνης τῆς ἀπορρήτου καὶ ταῦτα κόσμον ἔχῃ τῷ βασιλεῖ.
16. Τί τοῦ φίλτρου τούτου γένοιτ’ ἂν ἴσον; τί τοσοῦτον ἐφίλησεν ἄνθρωπος; τίς οὕτω μήτηρ φιλόστοργος ἢ πατὴρ φιλότεκνος; ἢ τίς τῶν καλῶν οὑτινοσοῦν οὕτως ἔλαβεν ἔρωτα μανικόν, ὥστε ὅτι φιλεῖ, παρ’ αὐτοῦ τοῦ φιλουμένου πληγεὶς οὐκ ἀνασχέσθαι μόνον οὐδὲ τὸ φίλτρον ἔτι περὶ τὸν ἀγνώμονα σῴζειν, ἀλλὰ καὶ αὐτὰ τοῦ παντὸς ἡγεῖσθαι τὰ τραύματα; καίτοι ταῦτα γένοιτ’ ἂν οὐ φιλοῦντος μόνον, ἀλλὰ καὶ σφόδρα τιμῶντος, εἰ δὴ τῆς ἐσχάτης τοῦτο τιμῆς τὸ μηδὲ τοῖς ἀρρωστήμασι τῆς φύσεως ἐπαισχύνεσθαι, ἀλλὰ μετὰ τῶν μωλώπων ὧν τῆς ἀνθρωπίνης ἐκληρονόμησεν ἀσθενείας, ἐπὶ τοῦ βασιλείου καθῆσθαι θρόνου.
17. Καὶ οὐ τὴν φύσιν μὲν τοσούτων ἠξίωσε, τοὺς καθ’ ἕνα δὲ περιεῖδεν, ἀλλ’ ἐπὶ τὸ διάδημα τοῦτο πάντας καλεῖ, δουλείας ἀφῆκεν, υἱοὺς ἐποίησε· τὸν οὐρανὸν ἀνέῳξε πᾶσι καὶ τὴν ὁδὸν ὑποδείξας καὶ ὅπως ἔστιν ἀναπτῆναι, καὶ πτερὰ δέδωκε· καὶ οὐκ ἠγάπησεν, ἀλλὰ καὶ αὐτὸς ἡγεῖται καὶ ὑπανέχει καὶ παρακαλεῖ ῥαθυμοῦντας.
18. Καὶ οὔπω τὸ μεῖζον εἶπον· οὐ γὰρ μέχρι τοσούτου τοῖς δούλοις σύνεστιν ὁ Δεσπότης καὶ κοινωνεῖ τῶν αὑτοῦ οὐδὲ χεῖρα δίδωσι μόνον, ἀλλ’ ἑαυτὸν ἡμῖν ὅλον παρέσχεν, ὑπὲρ οὗ «νεώς ἐσμεν Θεοῦ» ζῶντος. Χριστοῦ μέλη ταῦτα τὰ μέλη· τούτων τῶν μελῶν τὴν κεφαλὴν τὰ χερουβὶμ προσκυνεῖ· οἱ πόδες οὗτοι, αἱ χεῖρες αὗται ἐκείνης ἐξήρτηνται τῆς καρδίας.
19. Τίνων μὲν οὐ λυσιτελέστερα, τίνων δὲ οὐχ ἡδίω ταῦτα λογίζεσθαι; Ταῦτα γὰρ σκοπούντων καὶ τούτων ἐν τῇ ψυχῇ κρατούντων τῶν λογισμῶν, πρῶτον μὲν οὐκ ἂν εἴη πάροδος ἐν ἡμῖν τῶν πονηρῶν οὐδενί· ἔπειτα περιέσται τὰς εὐεργεσίας καταμαθοῦσι τῷ περὶ τὸν εὐεργέτην προσθεῖναι πόθῳ· φιλοῦντες δὲ οὕτω σφόδρα, καὶ τῶν ἐντολῶν ἐργάται τῶν αὐτοῦ, καὶ τῆς γνώμης ἐσόμεθα κοινωνοί· «Ὁ γὰρ ἀγαπῶν με, φησί, τὰς ἐντολάς μου τηρήσει».
20. Ἄλλως τε τὴν οἰκείαν ἀξίαν, ὅση τίς ἐστιν, ἐπιγνόντες, οὐκ ἂν προδοῖμεν ῥᾳδίως· οὐκ ἀνασχοίμεθα δουλεῦσαι τῷ δραπέτῃ δούλῳ, βασιλείαν συνεγνωκότες ἡμῖν αὐτοῖς· οὐκ ἀνοίξομεν τὸ στόμα πονηρᾷ γλώσσῃ, ἂν ἐν νῷ τὴν τράπεζαν ἔχωμεν καὶ οἷον τὸ τὴν γλῶσσαν ταύτην φοινίξαν αἷμα. Πῶς χρησόμεθα τοῖς ὀφθαλμοῖς ἐφ’ ἃ μὴ δεῖ, μυστηρίων οὕτω φρικτῶν ἀπολελαυκόσιν; Οὐ κινήσομεν τοὺς πόδας, οὐκ ἐκτενοῦμεν χεῖρας ἐπί τι πονηρόν, ἂν ἐνεργὸν ἐν τῇ ψυχῇ τὸν περὶ τούτων ἔχωμεν λόγον ὡς ἄρα Χριστοῦ μέλη ταῦτα καὶ ἱερὰ καὶ καθάπερ φιάλη τὸ ἐκείνου φέρουσιν αἷμα, μᾶλλον δὲ ὅλον αὐτὸν ἐνδέδυνται τὸν Σωτῆρα, οὐ καθάπερ ἱμάτιον οὐδ’ ὥσπερ αὐτὸ τὸ σύμφυτον δέρμα, ἀκριβέστερον δὲ τοσοῦτον ὅσον καὶ αὐτῶν τῶν ἁρμονιῶν καὶ αὐτῶν τῶν ὀστῶν τὸ ἔνδυμα τοῦτο τοῖς ἐνδεδυμένοις πολὺ συμπέφυκε μᾶλλον. Τὰ μὲν γὰρ δύναιτ’ ἄν τις καὶ μὴ βουλομένων ἀποτεμεῖν, τὸν Χριστὸν δὲ οὐδ’ ἂν εἷς οὐχ ἑκόντας εἶναι περιδῦσαι τοὺς ἅπαξ ἐνδυσαμένους, οὐ τῶν ἀνθρώπων, οὐ τῶν δαιμόνων, «οὐ τὰ ἐνεστῶτα, φησὶ Παῦλος, οὐ τὰ μέλλοντα, οὔτε ὕψωμα οὔτε βάθος, οὔτ’ ἄλλη κτίσις ἑτέρα», κἂν ὁπωσοῦν δυνάμει κρατῇ.
21. Τῶν γὰρ τοῦ Χριστοῦ μαρτύρων τὴν μὲν δορὰν ἀποσύραι καὶ περιελεῖν ὁ Πονηρὸς ἴσχυσε ταῖς τῶν τυράννων χερσί, καὶ κατατεμεῖν τὰ μέλη καὶ ὀστᾶ συντρίψαι καὶ τἄνδον ἐκχέαι καὶ ἀνασπάσαι τὰ σπλάγχνα· τὸ δ’ ἱμάτιον τοῦτο συλῆσαι καὶ τοῦ Χριστοῦ γυμνῶσαι τοὺς μακαρίους, τοσοῦτον ἐδέησε ταῖς ἐπινοίαις, ὥστε πολὺ μᾶλλον ἢ πρόσθεν δι’ ὧν ᾠήθη περιδῦσαι περιβαλὼν ἔλαθε.
22. Τί οὖν ἱερώτερον γένοιτ’ ἂν τοῦ σώματος τούτου, ᾧ φυσικῆς συμφυΐας ἁπάσης ὁ Χριστὸς ἐντέτηκε μᾶλλον; Οὐκοῦν αἰδεσόμεθα καὶ τηρήσομεν αὐτῷ τὸ σεμνόν, ἂν οὕτω θαυμαστὴν αὐτῷ λαμπρότητα συνειδότες, ἔπειτα πρὸ τῶν ὀφθαλμῶν αὐτὴν ἔχωμεν ἑκάστοτε τῆς ψυχῆς; Εἰ γὰρ τεμένη καὶ σκεύη καὶ ὁτιοῦν ἱερόν, ὅτι τοῦτ’ αὐτὸ γινώσκομεν ὡς ἄρ’ ἐστὶν ἱερόν, ἄσυλον τηροῦμεν ἐκ παντὸς τρόπου, σχολῇ γε τὰ μείζω προδώσομεν· οὐδὲν γὰρ ὅσον ἄνθρωπος ἱερὸν ᾧ καὶ φύσεως ἐκοινώνησεν ὁ Θεός.
23. Ἐνθυμηθῶμεν γὰρ τίνι μὲν «ἅπαν γόνυ κάμψει ἐπουρανίων καὶ ἐπιγείων καὶ καταχθονίων»· τίς δὲ ἐπὶ τῶν νεφελῶν ἥξει «μετὰ δυνάμεως καὶ δόξης πολλῆς», ὑπὲρ πᾶν παράδειγμα λάμπων· ἄνθρωπος οὗτος ὥσπερ δῆτα καὶ Θεός. Καὶ ἡμῶν δὲ ὑπὲρ τὸν ἥλιον ἕκαστος ὡς ἀληθῶς δύναται λάμψειν, ἐπὶ τῶν νεφελῶν ἀρθῆναι, τὸ σῶμα ἰδεῖν ἐκεῖνο τοῦ Θεοῦ, πρὸς αὐτὸν πετάσαι, προσελθεῖν, ἡμέρως ὀφθῆναι. Φανέντα γὰρ τὸν Δεσπότην ὁ τῶν ἀγαθῶν δούλων περιστήσεται χορός, καὶ λάμποντος ἐκείνου καὶ αὐτοὶ λάμψουσιν. Οἷον τὸ θέαμα φωστήρων πλῆθος ἀριθμοῦ κρεῖττον ἐπὶ τῶν νεφελῶν ἰδεῖν, ἀνθρώπους αἰρομένους καὶ πετομένους, πανήγυριν ἀνενεχθῆναι πρὸς οὐδὲν παράδειγμα δυναμένην, δῆμον θεῶν περὶ τὸν Θεόν, καλοὺς περὶ τὸν ὡραῖον, οἰκέτας περὶ τὸν Δεσπότην, οὐ βασκαίνοντα τοῖς δούλοις εἰ τῆς λαμπρότητος κοινωνήσει, οὐδ’ ἡγούμενον ἐλάττω τὴν δόξαν ἑαυτῷ ποιήσειν εἰ τῆς βασιλείας πολλοὺς λήψαιτο μερίτας· καθάπερ τῶν ἀνθρώπων οἱ κρατοῦντες τοῖς ὑπὸ χεῖρα κἂν πάντα δῶσι, τῶν σκήπτρων οὐδ’ ὄναρ ἀνέχονται κοινωνεῖν. Οὐ γὰρ ὡς δούλοις προσέχει, οὐδὲ τιμᾷ δούλων τιμαῖς· φίλους δὲ ἡγούμενος καὶ νόμους αὐτοῖς φιλίας σῴζων, ὅ γε θεὶς ἐξ ἀρχῆς, κοινὰ τὰ ὄντα ποιεῖται καὶ οὐ τοῦτο ἢ ἐκεῖνο μόνον, ἀλλὰ τὴν βασιλείαν αὐτήν, αὐτὸ δίδωσι τὸ διάδημα.
24. Καὶ πρὸς τί γὰρ ἄλλο βλέπων ὁ μακάριος Παῦλος «κληρονόμους μὲν εἶναι φησὶ Θεοῦ, συγκληρονόμους δὲ Χριστοῦ» καὶ τῷ Χριστῷ «συμβασιλεύειν» τοὺς μετασχόντας τῶν δυσχερῶν; Τί τοσοῦτον τερπνὸν ὥστε πρὸς τὴν θέαν ἐκείνην ἁμιλληθῆναι; Χορὸς μακαρίων, δῆμος χαιρόντων! Καὶ ὁ μὲν εἰς τὴν γῆν ἐξ οὐρανοῦ καταβαίνει, γῆ δὲ ἡλίους ἄλλους ἀντανίσχει τῷ τῆς δικαιοσύνης ἡλίῳ καὶ πάντα γέμει φωτός. Ἔνθεν οἱ μελέτῃ καὶ κακοπαθείᾳ καὶ πόνοις καὶ τῇ τῶν ὁμοφύλων κηδεμονίᾳ τὴν περὶ τὸν Χριστὸν ἐπιδειξάμενοι καρτερίαν· ἐκεῖθεν οἱ καὶ τὴν σφαγὴν μιμησάμενοι τὴν αὐτοῦ καὶ πρὸς ξίφη καὶ πῦρ καὶ θάνατον ἐκδεδωκότες αὑτούς, τὰς οὐλὰς ἔτι δεικνύντες ἐπὶ τῶν λαμπόντων σωμάτων καὶ θριαμβεύοντες τοῖς τῶν πληγῶν τύποις ὡς ἐπιγραφῇ τροπαίων, κύκλος ἀριστέων ἀπὸ τραυμάτων εὐδοκίμων παρὰ βασιλεῖ τῷ σφαγῆναι νενικηκότι καί, ᾗ φησι Παῦλος, «διὰ τὸ πάθημα τοῦ θανάτου δόξῃ καὶ τιμῇ ἐστεφανωμένῳ».
25. Ταῦτα ποιουμένοις μελέτην καὶ τούτων οὖσιν ὅσαι ὧραι τῶν λογισμῶν, τό τε τῆς φύσεως ἡμῶν ἀξίωμα γνώριμον ἥ τε φιλανθρωπία δήλη γένοιτ’ ἂν ἡμῖν τοῦ Θεοῦ.
26. Ὅτι κἂν ἁμάρτωσιν οἱ τὰ Χριστοῦ μελετῶντες οὐκ ἀπαγορεύουσι σωτηρίαν· ἀλλ’ αὐτίκα τῷ τῆς μετανοίας φαρμάκῳ τὴν ψυχικὴν ὑγείαν ἀνακαλοῦνται. Τοῦτο δὲ μάλιστα μὲν ἐπί τι πονηρὸν ἰδεῖν οὐκ ἐάσει, πεσόντας δὲ εἰ συμβαίη ἀναλήψαιτ’ ἂν ῥᾳδίως. Πολλῶν γὰρ ὄντων ἅπερ ἂν ἡμῖν προσταίη τῇ σωτηρίᾳ, μέγιστον ἁπάντων τὸ πλημμελοῦντας ὁτιοῦν μὴ πρὸς τὸν Θεὸν εὐθὺς ἐπεστράφθαι παραιτουμένους, ἀλλ’ αἰσχυνομένους καὶ δεδοικότας, ἐργώδη τινὰ νομίζειν τὴν εἰς ἐκεῖνον ὁδόν, καὶ ὡς ὀργίλως πρὸς ἡμᾶς καὶ δυσχερῶς ἔχει, καὶ μεγάλης δεῖ τοῖς προσελθεῖν βουλομένοις παρασκευῆς.
27. Ἡ δὲ τοῦ Θεοῦ φιλανθρωπία τῆς ψυχῆς παντάπασι τοῦτον ἐκβάλλει τὸν λογισμόν. Τῷ γὰρ εἰδότι σαφῶς ὅπως ἡμερότητος ἔχει καὶ ὡς «ἔτι λαλοῦντος ἐρεῖ· ‘Ἰδοὺ πάρειμι’», τί γένοιτ’ ἂν κώλυμα περὶ τῶν ἡμαρτημένων εὐθὺς αὐτῷ προσελθεῖν; Τοῦτο γὰρ μηχάνημα καθ’ ἡμῶν καὶ τέχνη τοῦ κοινοῦ πολεμίου, πρὸς μὲν τὴν ἁμαρτίαν ἄγοντα θρασύτητι καὶ τόλμῃ κινεῖν, τολμήσασι δὲ τὰ δεινότατα καὶ πεσοῦσιν αἰσχύνην καὶ δέος ἄτοπον ἐντιθέναι· ὡς ἂν τῷ μὲν παρασκευάσῃ πεσεῖν, τῷ δ’ ἀναστῆναι μὴ συγχωρήσῃ· μᾶλλον δὲ τῷ μὲν ἀπαγάγῃ Θεοῦ, τῷ δὲ πρὸς αὐτὸν ἐπανελθεῖν οὐκ ἐάσῃ, καὶ οὕτω διὰ τῶν ἐναντίων ἐφ’ ἓν ἑλκύσῃ βάραθρον. Ταῦτα δὲ πάσῃ σπουδῇ φυλάττεσθαι δεῖ καὶ φεύγειν ὁμοίως τήν τε πρὸ τῆς ἁμαρτίας τόλμαν καὶ τὴν μετὰ ταύτην αἰσχύνην καὶ φόβον ὧν οὐδὲν ὄφελος. Οὐ γὰρ δὴ κέντρον οὗτος ὁ φόβος ἀλλὰ νάρκη τίς ἐστι ταῖς ψυχαῖς· οὐδ’ αἰσχυνόμεθα τοῖς τραύμασιν ἵν’ ἐξεύρωμεν οἷς θεραπεύσομεν ἀλλ’ ἵνα τοὺς τοῦ Σωτῆρος φύγωμεν ὀφθαλμούς· καθάπερ Ἀδὰμ ἐκρύβη διὰ τὸ τραῦμα, τὴν τοῦ ἰατροῦ χεῖρα φεύγων ὑπὲρ οὗ ζητεῖν ἔδει, τῷ μὴ κατ’ αὐτὸς αὑτοῦ θριαμβεῦσαι τὴν ἁμαρτίαν, ἀλλὰ τὴν γυναῖκα προϊσχόμενος, τὴν τῆς γνώμης ἀσθένειαν συγχαλύψαι τό γ’ ἐπ’ αὐτῷ, καὶ Κάϊν μετ’ ἐκεῖνον λανθάνειν ζητῶν, οἷς ᾠήθη δυνηθῆναι λαθεῖν, ᾧ πάντα πρὸ τῶν ὀφθαλμῶν.
28. Ἔστι γὰρ λυσιτελῶς καὶ δεῖσαι καὶ αἰσχυνθῆναι καὶ ψυχὴν τῆξαι καὶ σῶμα κατενεγκεῖν ὅταν πρὸς τὸν Θεὸν ταῦτα δύνηται φέρειν· «Ἀπὸ γὰρ τῶν καρπῶν αὐτῶν, φησίν, ἐπιγνώσεσθε αὐτούς». Ἐπεὶ δ’ οὐχ ὅσον αἰσχύνη καὶ δέος ἀλλὰ βαρεῖά τις ἀνία τὴν ἁμαρτίαν ἐκδέχεται, καὶ ταύτης οὐδεμία γένοιτ’ ἂν βλάβη τοῖς ἀκριβῶς τὴν τοῦ Θεοῦ φιλανθρωπίαν ἐπισταμένοις. Κἂν γὰρ τὰ ἔσχατα τῶν κακῶν αὐτοῖς συνειδῶσιν, οὐκ ἂν πρόοιντο τὰς ἐλπίδας· εἴσονται δὲ μηδὲν οὕτω μεῖζον εἶναι συγγνώμης ὥστε τῆς τοῦ Θεοῦ κρατῆσαι χρηστότητος· λύπην δὲ τὴν μὲν οἴσουσι τὴν σωτήριον καὶ ζητήσουσιν οἷς μείζω ποιήσουσι, τὴν ἑτέραν δὲ ἐκβαλοῦσι ταῖς ἀγαθαῖς ἐλπίσι λυμαινομένην.
29. Τοῦ μὲν οὖν διττὴν εἶναι τὴν ἐπὶ τοῖς ἁμαρτήμασι λύπην, καὶ τὴν μὲν ἐπανορθοῦν, τὴν δὲ τοῖς ἀνεχομένοις ὄλεθρον ἔχειν, μάρτυρες σαφεῖς ἑκατέρων· τοῦ μὲν Πέτρος ὁ μακάριος, θατέρου δὲ Ἰούδας ὁ μιαρός. Ὧν τῷ μὲν διέσωσε τὴν γνώμην ἡ λύπη, καὶ τῷ Χριστῷ συνέστη κλαύσας πικρῶς οὐδὲν ἦττον ἢ πρὶν εἰς αὐτὸν ἐξαμαρτεῖν· τὸν δὲ ἐπὶ βρόχον ἤγαγε, τὸν Ἰούδαν, καὶ ἀπῆλθε δεσμὰ φέρων ἐν τῷ καιρῷ τῆς κοινῆς ἐλευθερίας, ὅτε τὸ καθάρσιον τοῦ κόσμου παντὸς ἐχεῖτο τὴν ἑαυτοῦ κάθαρσιν ἑνὸς ἀνδρὸς ἀπογνούς.
30. Διττῆς οὔσης τῆς ἐπὶ τοῖς ἁμαρτήμασι λύπης, καὶ τῆς μὲν οὔσης βλαβερᾶς, τῆς δὲ σωτηρίου, τίς ἡ διαφορά; Ὡσὰν δὲ πόρρωθεν εἰδότες, τὴν μὲν εἰσδεχώμεθα, τὴν δὲ φεύγωμεν, τῶν παθῶν ἑκατέρου προσθεῖναι δεῖ τὴν διαφοράν, καὶ ᾧ τὸ μὲν εὖ ποιεῖν ἡμᾶς ἔχει, τὸ δὲ κακῶς.
31. Ἐπεὶ γὰρ ἁμαρτάνοντες τῷ τε Θεῷ καὶ ἡμῖν αὐτοῖς γινόμεθα πονηροί, τὸ μὲν ὑπὲρ τῆς εἰς τὸν Δεσπότην ἀγνωμοσύνης ἀλγεῖν οὔτε βλάβος οὐδὲν οἴσει καὶ μάλιστα γένοιτ’ ἂν ἡμῖν ἐν καιρῷ· τό γε μὴν περὶ ἡμῶν αὐτῶν θαυμαστάς τινας ψήφους ὑποθεμένους, ἔπειτ’ ἐξεληλεγμένας ὁρῶντες, δι’ ὧν τῶν δεόντων ἡμαρτήκαμεν, ἀνιᾶσθαι καὶ κόπτεσθαι καὶ πικρῷ τινι μεταμέλῳ τὴν καρδίαν πιέζειν, ὡς οὐκ ὂν βιωτὸν τηλικούτοις κακοῖς τοιοῖσδε περιπεσοῦσι, ταύτην δὲ τὴν λύπην ἀποτρέπεσθαι δεῖ, θανάτου μητέρα φανερῶς οὖσαν, καὶ πρὸς ᾅδην ἄγουσαν. Τὴν μὲν γὰρ ἀλαζονεία καὶ τὸ πολλοῦ τινος ἡμᾶς αὐτοὺς ἀξιοῦν, τὴν ἑτέραν δὲ τὸ περὶ τὸν Δεσπότην ἐγείρει φίλτρον, καὶ τὸ σαφῶς εἰδέναι τὸν εὐεργέτην, καὶ ὧν ὀφειλέται πάντες αὐτῷ καταστάντες οὔτ’ εἰσφέρομεν οὐδὲν καὶ πρός γε κακοῖς ἀμειβόμεθα. Καθάπερ τοίνυν ἀλαζονεία πονηρόν, οὕτω καὶ τὸ διὰ ταύτην ταῖς ψυχαῖς γινόμενον ἄλγος· καὶ αὖθις ἥ τε περὶ τὸν Χριστὸν ἀγάπη τῶν ἐσχάτως ἐπαινουμένων, τοῦ τε τοῖς ἐκεῖθεν βέλεσι κεντουμένους ὀδυνᾶσθαι καὶ τήκεσθαι τὴν ψυχήν, μακαριώτερον τοῖς εὖ φρονοῦσιν οὐδέν.
32. Ὅτι τὴν περὶ τοῦ Χριστοῦ καὶ τῶν αὐτοῦ μελέτην συνεχῆ ποιεῖσθαι δεῖ μὴ διακοπτομένους. Ἐπεὶ δ’ ἐξήρτηται μὲν τῆς περὶ τὸν Χριστὸν ἀγάπης ἡ χαρίτων γέμουσα λύπη, ἀγάπη δὲ τῶν ἐννοιῶν αἳ τὸν Χριστὸν ἔχουσι καὶ τὴν ἐκείνου φιλανθρωπίαν, ταύτας ἂν εἴη προὔργου τῇ μνήμῃ κατέχειν καὶ στρέφειν ἐν τῇ ψυχῇ καὶ τῆς διατριβῆς ταυτησὶ μηδέποτε σχολὴν ἄγειν· ἀλλ’ ἐπίτηδες τοῦτο μὲν ἐφ’ ἑαυτῶν αὐτοὺς ταυτὶ μελετᾶν καὶ λογίζεσθαι, τοῦτο δ’ ἐν ταῖς συνουσίαις γλώσσης τρυφὴν καὶ συλλόγων ὕλην ποιεῖσθαι, καὶ πρός γε πειρᾶσθαι μηδενὶ διακοπτομένους συνεχῆ ταύτην ἐπιδείκνυσθαι τὴν σπουδήν, εἰ μὲν οἷόν τε διὰ βίου, εἰ δ’ οὖν συχνόν τινα χρόνον, ὡς ἂν ἐντακῆναι δυνηθῇ καὶ κατάσχῃ παντάπασι τὴν καρδίαν. Οὔτε γὰρ πῦρ δράσειεν ἂν οὐδὲν οἷς ἂν ἐπέλθοι μὴ συνεχῶς ὁμιλῆσαν, οὔτε λογισμὸς διαλείπων πρὸς ὁτιοῦν πάθος ἂν διάθοιτο τὴν καρδίαν, ἀλλὰ δεῖ χρόνου συχνοῦ τινος ἐφεξῆς.
33. Οἱ μὲν οὖν ἀπὸ τῶν ἐν αἰσθήσει καλῶν καὶ ἡδέων τὴν ἐπιθυμίαν καίοντες λογισμοί, διότι τὰς μὲν αἰσθήσεις ἐνεργοὺς ἡμῖν ἐξ ἀρχῆς εἶναι συμβαίνει, τοὺς δὲ ἐκεῖθεν ὁρμᾶσθαι, σύντροφοι καὶ ἡλικιῶται, καὶ πείθοντες ἅτ’ ἂν βούλοιντο ῥᾳδίως, τῷ τε ἡδεῖς εἶναι, τῷ τε πολὺν ἡμῖν χρόνον συνεῖναι.
34. Πρὸς δὲ τὸν νοῦν καὶ τὴν ἐκείνου φιλοσοφίαν χρόνῳ ὕστερον ἀφιγμένοις, πολλῆς ἀνάγκη τῆς σπουδῆς, ὡς ἐν βραχεῖ χρόνῳ, καὶ συνεχοῦς συνουσίας, ὥστε παθεῖν τι πρὸς τὸ ἀγαθόν, οὔτε αὐτίκα τέρπον, καὶ ὀψὲ μάλα πολλῶν ἤδη πληρωθεῖσιν ἐπεισερχόμενον. Μόλις γὰρ ἂν τῷ συντόνῳ τῆς μελέτης τὸ μακρὸν τῆς ἐκείνων διακόψαντες συνηθείας, τἀληθῆ μὲν τῶν δοκούντων, τἀγαθὰ δὲ τῶν ἡδέων ἀντεισαγαγεῖν δυνηθεῖμεν.
35. Διὰ τί οὐ κρατοῦσιν οἱ ἀγαθοὶ λογισμοὶ τῶν πονηρῶν ἀεί. Ὅθεν οὐδὲ χρὴ θαυμάζειν εἰ τῶν λογισμῶν οἱ ἄριστοι τῶν πονηρῶν οὐ κρατοῦσι πανταχοῦ καὶ τῶν χειρόνων οὐ πλέον ἔχουσιν οἱ καλλίους παρὰ τοῖς ἐν λόγῳ ζῶσιν. Ἀρκέσαι γὰρ ἂν εἰκότως, οἶμαι, πρὸς τὸ δυνηθῆναι γενέσθαι χρηστόν, οὐ τοῦτ’ αὐτὸ μαθεῖν ὅθεν ἂν γένοιτο πεισθῆναι γενέσθαι χρηστόν· ἀνάγκη δὲ καὶ μελετῶντας διατρίψαι καὶ μεῖναι λογιζομένους καὶ τὸν ὀρθὸν λόγον οὐ μαθόντα κτήσασθαι μόνον, ἀλλὰ καὶ χρήσασθαι πρὸς ἃ δεῖ. Καθάπερ καὶ σιτίον καὶ ὅπλον καὶ φάρμακον καὶ ἱμάτιον οὐ τοῖς συνοῦσιν ἁπλῶς καὶ κεκτημένοις ὄφελος ἔχει, τοῖς χρωμένοις δὲ τὰ γιγνόμενα βοηθεῖ.
36. Εἰ δὲ τῶν λογισμῶν οἱ μὲν φαῦλοι τὸν νοῦν εἰς ἑαυτοὺς ἀσχολοῖεν ἐγκείμενοι, τῶν δ’ ἀγαθῶν ὅσον αἰσθέσθαι γεγευμένοι μόνον ἀποπηδῶμεν, τί καινὸν τὰ χείρω κρατεῖν, καὶ τοὺς μὲν πονηροὺς κατασχεῖν τὴν τῆς ψυχῆς χώραν ἐνεργοὺς ὄντας, τοὺς δ’ ἐκβεβλῆσθαι παντάπασιν ἡττημένους ὄντας ἀργούς; Οὔτε τοίνυν μὴ οἰκοδομεῖν τὸν οἰκοδομεῖν εἰδότα ἢ μὴ τὸν ἰατρὸν ὑγιάζειν ἢ τῶν δημιουργῶν ὁντινοῦν τὰ αὑτοῦ ποιεῖν, ἕως οὐ χρῷτο τῇ τέχνῃ, καινὸν οὐδέν· οὔτε ἐκεῖνο θαυμαστόν, εἴ τις τὸν ὀρθὸν λόγον ἔχων, ἐνεργὸν δὲ οὐκ ἔχων, οὐδὲν ἀπώνατο τῆς σπουδῆς. Χρήσαιτο γὰρ ἄν τις τοῖς μὲν ὅπλοις πρὸς τοὺς ἐπιόντας, ᾗ προσῆκε διαχειρίζων, τῇ τέχνῃ δὲ κατ’ αὐτὴν ἐνεργῶν· τῶν δὲ λογισμῶν τοῖς ἀρίστοις καθάπερ τοῖς συμβούλοις χρώμεθα, προσέχων τὸν νοῦν οὐχ ὅσον ἃ δεῖ μαθόντα γνῶναι, ἀλλ’ ὥστε γνόντα πεισθῆναι καὶ τῶν ὡς ἀληθῶς καλῶν ἔρωτα σχεῖν, ὃ περιέργου δεῖται μελέτης. Ἐπεὶ καὶ τοὐναντίον ἐπὶ τῶν φαύλων τὸ μὲν ἀσχολεῖσθαι καὶ διατρίβειν, τῇ ψυχῇ τὸν ὄλεθρον ἔχει, τὸ δ’ ἁπλῶς οὑτωσὶ γνῶναι δεινὸν οὐδέν· ὅθεν ἀνάγκη τὴν μελέτην ὥσπερ ἐκεῖ φεύγειν, οὕτως ἐνταῦθα διώκειν.
37. Ὅτι ἡ περὶ τῶν θείων μελέτη συνεχὴς γινομένη ἀνάπτει τὸν περὶ Χριστὸν ἔρωτα. Τὸ μὲν οὖν ἐθέλειν τἀγαθὸν οὐδὲν ἔργον· οὐδεμία γὰρ τοῦ πράγματος ἡγεῖται σπουδή. Πρὸς δὲ τὸ λαβεῖν καὶ σῶσαι πόνου δεόμενον, πραγματείας καὶ μεθόδου χρεία τινός, πῶς ἂν ἑκόντες εἶναι τοὺς ἀγῶνας ἀνελοίμεθα τούτους, ὡς οὐκ ὂν ῥᾴδιον ἑλέσθαι πονεῖν.
38. Ἔστι δὲ τὸ μὲν ἁπανταχοῦ πρὸς τοὺς ἀγῶνας ἀλεῖφον ὁ περὶ ὧν ἀγωνιζόμεθα πόθος· οὗτος γὰρ ἡδεῖς ποιεῖ τοὺς πόνους, κἂν ὦσι λίαν ὀδυνηροί· τὸν ἔρωτα δὲ τῶν καλῶν, τῶν ἄλλων μὲν οὐδέν, τὸ προσχεῖν δὲ τὸν νοῦν αὐτοῖς καὶ καταμαθεῖν τὸ κάλλος ἀνάπτει. Καὶ τοῦτό ἐστι τὸ πῦρ ὅπερ ἀπὸ τῆς περὶ Θεὸν μελέτης ἀνήφθη τῇ τοῦ προφήτου ψυχῇ· «Καὶ ἐν τῇ μελέτῃ μου, φησίν, ἐκκαυθήσεται πῦρ». Ὃς ἑτέρωθι δεικνὺς περὶ ὅ τε ἡ μελέτη καὶ τίνος ἔργον ἀνδρός, τὸν μέν φησι τὸν μακάριον ἄνθρωπον εἶναι, τὸ δὲ τὸν τοῦ Θεοῦ νόμον· «ὁ γὰρ μακάριος ἀνὴρ ἡμέρας, φησί, καὶ νυκτὸς ἐν τῷ νόμῳ τοῦ Θεοῦ μελετήσει».
39. Εἰ δὲ ἡ περὶ τὸν γραπτὸν νόμον μελέτη τὸ πῦρ ἀνάπτειν δύναται τοῦτο, τί ποτε χρὴ δρᾶσαι νομίσαι τὸν νόμον τοῦ Πνεύματος, ὃς τὸν ἀληθινὸν ἔρωτα τοῦ Θεοῦ τοῖς ἀνθρώποις ἐνέθηκε μόνος, καὶ πυρὰν ἀνῆψε πόθου σβεσθῆναι μηδενὶ δυναμένην, οὐ τῶν ἡδέων, οὐ τῶν ἑτέρως ἐχόντων, «οὐ τῶν ἐνεστώτων, οὐ τῶν μελλόντων»; Ὑπὲρ οὗ μοι δοκεῖ καὶ πυρίναις φανῆναι γλώσσαις εἰσενεχθείς, ὅτι τὴν πυρὸς δίκην πάντα τολμῶσαν ἀγάπην εἰσήνεγκεν· ἐπεὶ καὶ πρῶτον αὐτὸν τὸν τοῦ νόμου νομοθέτην ἀγάπη κεκόμικεν εἰς τὴν γῆν καὶ αὐτὸ τὸ τοῦ νομοθέτου σῶμα φιλανθρωπίας ἐστὶ καρπός, καὶ ἄλλως δὲ αὐτῷ ὁ νόμος ἅπας ἔρωτος γέμει· καὶ τοῦτον μὲν ἐπιδείκνυται πᾶσιν οἷς ἔχει, τοῦτον δὲ εἰσάγει, τούτῳ δὲ πείθει, τοῦτον δὲ παρ’ ἡμῶν δῶρον ὑπὲρ ὧν ἔδωκεν ἀποχρῶν ἡγεῖται λαβών.
40. Οὐ γὰρ ἐπιτάττει καθάπερ ὀφείλουσι δούλοις, ἀλλ’ ὥσπερ πολλῶν μὲν παρ’ ἡμῶν πρὸς αὐτὸν πόνων ἡγησαμένων, πολλῆς δὲ συνηθείας καὶ φίλτρων, ἐπὶ τὴν κοινωνίαν καλεῖ τῶν αὑτοῦ προσιόντας εὐθὺς ἐξ ἀρχῆς. Ἐγὼ μὲν ὑπὲρ τῆς βασιλείας ἠγώνισμαι καὶ πολλοῖς, φησίν, ἔπλεξα τὸν στέφανον πόνοις· ὑμεῖς δὲ ἀπονητὶ δέξασθε, αἰτῶ δὲ παρ’ ὑμῶν ἀντὶ τούτων εἰ φιλεῖτε πλέον οὐδέν.
41. Ὢ τῆς ἀρρήτου χρηστότητος, εἰ μὴ φιλεῖ μόνον οὕτω σφοδρῶς, ἀλλὰ καὶ τὸ φιλεῖσθαι παρ’ ἡμῶν τοσούτου τιμᾶται καὶ ὑπὲρ τούτου πάντα ποιεῖ. Καὶ τίνος γὰρ ἕνεκεν ᾠκοδόμησε μὲν οὐρανὸν καὶ γῆν καὶ τὸν ὁρώμενον κόσμον, τοῦ δὲ μὴ ὁρωμένου τὸ κάλλος οἷον καὶ ὅπως αὐτῷ συνέστη νεύματι μόνῳ καὶ τὴν ἐνταῦθα πᾶσαν διδάσκει φιλοσοφίαν, ἢ τοῦ γε πρὸς ἑαυτὸν ἐπιστρέψας πεῖσαι φιλεῖν; Καὶ ὅλως καθάπερ οἱ θερμοὶ τῶν ἐραστῶν τὴν σοφίαν ἡμῖν ἐπιδείκνυται καὶ τὴν χρηστότητα καὶ τὴν τέχνην, ἵν’ ἐνθεῖναι τὸν ἔρωτα τὸν ἑαυτοῦ δυνηθῇ. Καὶ τοίνυν ποιεῖται τοσοῦτον τοῦ πράγματος λόγον καὶ οὕτως ἄγει πολλοῦ τινος ὥσθ’ ὑπὲρ τούτου πάντα ποιήσας ἃ Θεοῦ φύσει προσῆκεν οὐκ ἀγαπῆσαι, ἀλλὰ πρὸς ἑτέραν φύσιν ἰδεῖν, ὥστε καὶ ταύτῃ πρὸς τοῦτο χρήσασθαι, ἵν’ ἅπερ οὐκ εἶχε πείθειν τῷ Θεὸς εἶναι, ταῦτα γενόμενος ἄνθρωπος δυνηθῇ, καὶ δι’ ἑκατέρων ὧν τε οἴκοθεν ἧκε κομίζων, ὧν τε ἔξωθεν εἰλήφει, τὸν ἐρώμενον ἀναρτήσηται. Οὕτως ὁ τοῦ Πνεύματος νόμος φιλίας ἐπιεικῶς ἐστι νόμος, καὶ πρὸς εὐγνωμοσύνην αὐτόθεν ἀσκεῖ. Διὰ τοῦτο προσεκτέον αὐτῷ τὸν νοῦν.
42. Ὅτι τὸ τὰ Χριστοῦ μελετᾶν οὐ δεῖται πόνου οὐδὲ πρός τι τῶν βιωτικῶν ἡμῖν προσίσταται. Πρῶτον μὲν ὅτι οὐδὲ ἱδρώς ἐστιν ἐνταῦθα οὐδείς, οὐδὲ δεῖ πονεῖν οὐδὲ χρήματα ἀναλίσκειν, οὐδ’ ἀδοξία γένοιτ’ ἂν οὐδ’ αἰσχύνη, οὐδ’ ἄλλο γε οὐδὲν ἐσόμεθα χείρους· ἀλλὰ καὶ τέχναις ἔστι χρήσασθαι οὐδὲν ἧττον καὶ πρὸς ἐπιτήδευμα ὁτιοῦν ἔχειν οὐδὲν κώλυμα· καὶ στρατηγήσει μὲν ὁ στρατηγός, γεωργήσει δὲ ὁ γεωργὸς καὶ δημιουργὸς προστήσεται τῶν ἔργων, καὶ οὐ δεήσει γε οὐδενὶ τῶν γιγνομένων διὰ τουτουσὶ τοὺς λόγους· οὐ γὰρ ἐσχατιὰν ἀνάγκη καταλαβεῖν οὐδ’ ἀήθη τινὰ προσέσθαι τροφὴν οὐδ’ ἀμεῖψαι θοἰμάτιον οὐδ’ ὑγείαν διαφθεῖραι οὐδ’ ἄλλο τι τολμῆσαι τόλμημα· ἀλλ’ ἔστιν οἴκοι μένοντα καὶ μηδὲν ἀπολλύντα τῶν ὑπαρχόντων, τούτοις ἀεὶ συνεῖναι τοῖς λογισμοῖς.
43. Τί οὖν κωλύει γενέσθαι τὰ τοιαῦτα χρηστὸν ὑπὲρ ὧν καὶ πόνους εἰκὸς ἦν ἐνέγκαι δεῆσαν; Εἰ γὰρ ἀνθρώπους ὄντας καὶ λογίζεσθαι δυναμένους ὁτιοῦν ἀνάγκη λογίζεσθαι, πῶς οὐ τὰ βέλτιστα χρὴ λογίζεσθαι; Καὶ εἰ μάταια καὶ φαῦλα καὶ ὧν ὄφελος οὐδὲν τοῖς λογιζομένοις, οὐδὲ πώποτε ἐνομίσθη τύχην ἢ τέχνην ἢ τὴν οὐσίαν ἢ ὁτιοῦν τῶν κατὰ τὸν βίον οὐδενὶ χείρω ποιήσειν, ἥκιστα δὴ πάντων ταῖς ἀγαθαῖς ἐννοίαις ταῦτα μεμψόμεθα καὶ τἀγαθὸν διώξομεν πονηρίας.
44. Ὅτι τὸ τὰ Χριστοῦ μελετᾶν πάσης διατριβῆς ἴδιον. Καὶ μὴν οὕτω μὲν οὐδενὶ λυσιτελεῖ πολεμοῦσι, σύνεστι δέ τις αὐταῖς ἀηδία; σχολῇ γε, οὐ μᾶλλον ἢ αὐτὴν ταῦτα ἂν εἴποι τις τὴν χαράν. Εἴτε γὰρ τοῖς ἀρίστοις χαίρομεν, βέλτιον γένοιτ’ ἂν οὐδὲν τῶν ἐννοιῶν αἳ τὸν Χριστὸν ἔχουσι καὶ τὴν ἐκείνου φιλανθρωπίαν, ὅτι μηδὲ αὐτῶν τῶν πραγμάτων ἐν οἷς αὐτός ἐστιν ὁ τελευταῖος τῆς χρηστότητος ὅρος· εἴτε τὸ οἰκεῖον ἡδὺ καὶ φίλον, τούτων ἡμῖν ὃ προσήκει μᾶλλον οὐδ’ ἂν εἷς εὕροι πολλὰ καμών· οὐ γὰρ τῶν γιγνομένων καθ’ αἷμα μόνον ἁπλῶς, οὐ τῶν γεγεννηκότων αὐτῶν, ἀλλ’ ἤδη καὶ ἡμῶν αὐτῶν συγγενέστερος ὁ Χριστὸς ἀπὸ τῶν προτέρων δέδεικται λόγων. Ὅθεν συμβαίνει, καὶ τῷ λογιζομένῳ τῆς ψυχῆς, τῶν περὶ αὐτοῦ λόγων μηδὲν οἰκειότερον εἶναι. Ὥστε καὶ δι’ ὧν οἰκείως ἡμῖν καὶ συγγενῶς ἔχει καὶ οἷς ἀρίστη πασῶν ἐστιν, ἡδίω χαρίεντος ὅτου τις ἂν εἴποι τὴν διατριβὴν ταύτην εἶναι βεβαπτισμέναις ψυχαῖς. Λέγω γὰρ τοῖς μετὰ τὸ λουτρὸν μὴ λίαν αὐχμῶσιν, ὥσπερ οὓς τῶν Ἑβραίων Στέφανος ὁ μακάριος ἀπεκάλει «ἀπεριτμήτους τῇ καρδίᾳ καὶ τοῖς ὠσίν».
45. Ὡς μὲν οὖν οὔτε βλάβη τῷ ἀνθρωπίνῳ βίῳ γένοιτ’ ἂν οὐδεμία παρὰ τούτους τοὺς λογισμούς, καὶ ἥδεσθαι καὶ χαίρειν περιγίνεται τοῖς λογιζομένοις, φανερὸν ἐκ τῶν εἰρημένων. Εἰ δὲ καὶ ὄφελός ἐστι καὶ βοηθεῖ τῷ λυσιτελεῖ καὶ περὶ αὐτὰ τὰ κάλλιστα καὶ καιριώτατα πάντων, ἐδείχθη μὲν ἤδη, φανεῖται δ’ ἐν τοῖς ἑξῆς ἐναργέστερον, ἀκριβέστερον περὶ αὐτῶν σκεψαμένοις.
46. Ὅτι καὶ σφόδρα λυσιτελὴς ἡ τοιαύτη μελέτη, καὶ ὅτι τὰ παρὰ τοῦ Χριστοῦ μακαριζόμενα ποιεῖ κατορθοῦν. Πρῶτον μὲν γὰρ τὸ ταῖς ἀγαθαῖς ἐννοίαις τὴν ψυχὴν κατασχεθῆναι συμβαίνει μὲν τῶν πονηρῶν σχολὴν ἄγειν, τούτῳ δὲ ἀκόλουθον καθαρὰν ἀρρωστίας τὴν ἀπὸ τῶν μυστηρίων φέρειν ἀκτῖνα, τὸ δὲ ἡμῖν τῶν ἀγαθῶν ἁπάντων ἔχει σωρὸν μηδὲν πραγματευσαμένοις· ἔπειτα καὶ αὐτοὺς ἀνάγκη τοὺς λογισμοὺς τοῖς παρ’ ἑαυτῶν φαρμάκοις τὰ ἑαυτῶν ποιεῖν καὶ τὰ κάλλιστα πάντων ἐργάζεσθαι τὴν καρδίαν· καθάπερ ἀπὸ τῶν πονηρῶν ἐννοιῶν τὰ πονηρὰ πάθη φύεται, τὸν γὰρ ἴσον τρόπον καὶ τὴν ἀρετὴν τῶν ἀγαθῶν ἀνίσχειν εἰκός ἐστιν.
47. Ὅλως γὰρ ταύτην ἢ ἐκείνην τὴν γνώμην καί τι λέγειν ἢ πράττειν ἢ πάσχοντα φέρειν ἢ ὁτιοῦν τῶν πάντων αἱρεῖσθαι, λογισμοὶ καὶ λόγοι τὸ πεῖθόν εἰσι πανταχοῦ. Καὶ τοῦτον τὸν τρόπον οἱ διδάσκαλοι τῆς ἀρετῆς ἐν καιρῷ τοῖς συνοῦσιν ὅτι τοὺς ἀρίστους ἐντίθενται λογισμούς, καὶ αὖ τοὐναντίον οἱ πονηροὶ δαίμονες πονηροὺς εἰσάγοντες τύπους, ὡς οἱ μὲν ταύτῃ τῶν ἀτοπωτάτων τεχνίτας, οἱ δὲ τῶν δεόντων ἀπεργασόμενοι πρακτικούς.
48. Ἔστι μὲν οὖν ἁπάσης ἐπαινουμένης μελέτης πρὸς ἀρετὴν ἀπόνασθαι τὰ γιγνόμενα· Χριστοῦ δὲ πέρι καὶ ὧν αὐτὸς φιλανθρώπως περὶ τῆς ἐμῆς ἐμηχανήσατο σωτηρίας, διεξιέναι τοῖς λογισμοῖς, αὐτὴν ἡμῖν ἄντικρυς ἔχει τὴν ζητουμένην ζωὴν καὶ διὰ πάντων ἀποδείκνυσι μακαρίους.
49. Καὶ ὡσὰν ἐναργῶς εἰδῶμεν, θεωρήσωμεν ἃ τοὺς κατορθοῦντας ὁ Χριστὸς αὐτὸς ἐκάλεσε μακαρίους, εἰ μὴ πάντα τῶν λογισμῶν ἐξήρτηται τούτων. Τίνας οὖν τούτους ὁ μόνος ὡς ἀληθῶς μακάριος εὐδαιμονίζει; τοὺς πτωχοὺς τῷ πνεύματι, τοὺς πενθοῦντας, τοὺς πρᾴους, τοὺς πεινῶντας καὶ διψῶντας τὴν δικαιοσύνην, τοὺς ἐλεήμονας, τοὺς καθαροὺς τῇ καρδίᾳ, τοὺς εἰρηνοποιούς, τοὺς διωγμῶν καὶ παντὸς ὀνείδους περὶ δικαιοσύνης καὶ τῆς περὶ Χριστὸν προθυμίας ἀνεχομένους. Οὗτοι μὲν οὖν οἱ τῆς μακαρίας ἐπειλημμένοι ζωῆς.
50. Εἰ τοίνυν ἀπὸ τῶν λογισμῶν τούτων τὴν καλὴν πλαττόμενον πλάσιν τοῦτο σκοποῦντες εὑρήσομεν τὸν χορὸν καὶ τοὺς στεφάνους ἐκεῖθεν πλεκομένους, ἅπασι δῆλον ἂν γένοιτο πάντως τὴν περὶ τουτουσὶ τοὺς λόγους διατριβὴν καὶ μελέτην ὁδὸν ἀσφαλῆ καὶ διάβασιν καὶ κλίμακα καὶ ὅ τι τις ἂν εἴποι πρὸς τὴν μακαρίαν εἶναι ζωήν.
51. Περὶ τοῦ πρώτου μακαρισμοῦ· ὅτι ἡ ἐν πνεύματι πτωχεία διὰ τῆς εἰρημένης κατορθοῦται μελέτης. Αὐτίκα γὰρ ἡ ἐν πνεύματι πτωχεία καὶ «τὸ μὴ φρονεῖν, ᾗ φησι Παῦλος, ὑπὲρ ὃ δεῖ φρονεῖν ἀλλὰ φρονεῖν εἰς τὸ σωφρονεῖν», τίνων γένοιτ’ ἂν ἢ τῶν τὴν Ἰησοῦ πτωχείαν ἐπισταμένων; ὃς καὶ φύσεως καὶ διατριβῶν μετέσχε τοῖς δούλοις, Δεσπότης ὤν, καὶ «σὰρξ ἐγένετο», Θεὸς ὤν· καὶ πενίαν ὁ πλουτίζων εἵλετο καὶ ἤνεγκεν ἀτιμίαν ὁ τῆς δόξης βασιλεύς· καὶ περιήγετο μὲν δεδεμένος ὁ λύσας τὸ γένος, γραφὴν δὲ ἐδέξατο παρανόμων ὃς ἦλθεν ἐπὶ τῷ πληρῶσαι τὸν νόμον· καὶ κριτῶν ἠνέσχετο δήμῳ μαινομένῳ καὶ φονῶντι χαριζομένων «ᾧ τὴν κρίσιν πᾶσαν ἔδωκεν ὁ Πατήρ». Ταῦτα τίνα οὐκ ἂν κατενέγκοι τῦφον;
52. Ἄλλως τε τῆς ὑπερηφανίας ἀπὸ τῶν κατορθωμάτων ὅταν ὑπερβάλλειν δοκῶσιν ἐγειρομένης, ὁ τὰ Χριστοῦ μελετήσας εἴσεται μὴ ὅτι μηδὲν μέγα κατωρθωκώς, ἀλλ’ οὐδ’ ὑπὲρ τοῦ λυθῆναι τῆς αἰχμαλωσίας αὐτὸς εἰσενεγκεῖν οὐδὲν δυνηθείς, ὅς γε οὐδὲ μετὰ τὸ λυθῆναι σῶσαι καθαρὰν τὴν ἐλευθερίαν.
53. Ὁ μὲν γὰρ τοῦ αἵματος ἡμᾶς ἐπρίατο, καὶ παρέσχεν ἡμῖν οὕτω μεγάλου κτησάμενος τὴν ἐλευθερίαν· τίς δὲ τῶν λυθέντων ἐφ’ οἷς εἴληφεν ἔμεινε καὶ τὸν πνευματικὸν πλοῦτον διὰ τέλους ἄσυλον ἔσχεν; ἀλλὰ μὴ τοῦτο μέγα κατωρθωκὼς ἐνομίσθη, τὸ μικρὰ πρὸς τὴν χάριν ἐξαμαρτεῖν;
54. Τί τοίνυν ἡμῖν αὐτοῖς συνειδόσιν ὑπάρξει μέγα φρονεῖν, οἷς ἡ μὲν οἴκοθεν ἀρετὴ δι’ ἑαυτὴν αὐτὴ πρὸς οὐδὲν φέρει λυσιτελές, εἴ τι δ’ ἔνεστιν ἀληθινὸν ἀγαθόν, ὁ Θεὸς ἐνέθηκε μηδὲν πραγματευσαμένοις; καὶ οὐδὲ αὐτὸν γοῦν τὸν ἔξωθεν ἐντεθέντα πλοῦτον, ἀψύχου θησαυροῦ δίκην, ἀσφαλῶς ἐξεγένετο διασῶσαι, οὕτω φαύλως ἔχομεν. Μετὰ γὰρ τὴν καινὴν κτίσιν καὶ τὴν ἐν ὕδατι χωνείαν καὶ τὴν πυρὸς γέμουσαν τράπεζαν, οὕτω πρὸς ἀρετὴν ἀσθενῶς ἔχουσιν οἵ γε φιλοσοφώτατοι τῶν ἀνθρώπων, ὥστε συνεχοῦς χρεία τῆς ἱερᾶς τραπέζης καὶ τῶν καθαρσίων αἱμάτων καὶ τῆς ἄνωθεν χειρός, εἰ μὴ μέλλοιεν εἰς τὴν ἐσχάτην ἐξενεχθήσεσθαι πονηρίαν. Καὶ τούτων μάρτυρες σαφεῖς οἱ πρὸς πάντα μὲν ὑπὲρ τοῦ καλοῦ καὶ τῆς ἀρετῆς ἀποδυσάμενοι πόνον, πάντων δὲ κακῶν ἔπειτα γενόμενοι τολμηταί· οἳ τὰ ὄρη κατειληφότες καὶ πάντα θόρυβον καὶ τὴν κοινὴν ζωὴν ὥσπερ κῆρας διαφυγόντες ὥστε Θεῷ μόνῳ προσέχειν, καὶ πάντα κάλλιστα ὡς ἐξῆν ἀνθρώποις κατωρθωκότες ὡς καὶ τὰ πάντων μέγιστα παρὰ τῷ Θεῷ δυνηθῆναι, ὅτι τῆς πρὸς αὐτὸν ἐλπίδος μικρὸν ὑφῆκαν καὶ τοῦ πάντα ἐκείνῳ πιστεύειν, εὐθὺς τὰ ἔσχατα πάντων ἐτόλμησαν καὶ μοχθηρίας ἐνέλιπον οὐδὲ ἕν.
55. Ἀντὶ τίνος τοίνυν ὑπάρξει μέγα φρονεῖν; ὑπὲρ κατωρθωμένων; ἀλλ’ οὐδὲν μέγα. Ἀλλ’ ὑπὲρ τῶν ἐν ἡμῖν μεγάλων; ἀλλ’ οὐχ ἡμέτερα. Ἀλλ’ ὅτι σεσώκαμεν ἅπερ ἐλάβομεν; ἀλλὰ προδεδώκαμεν. Ἀλλὰ τοῦ Χριστοῦ τὴν σφραγίδα φέρομεν; ἀλλὰ τοῦτ’ αὐτὸ τεκμήριον ὡς οὐ φέρομεν· τοῖς γὰρ ὑπερηφάνοις οὐδὲν κοινὸν πρὸς ἐκεῖνον ὃς «πρᾷός ἐστι καὶ ταπεινὸς τῇ καρδίᾳ». Καὶ συμβαίνει παρὰ τοὺς λογισμοὺς τούτους τὴν ὑπερηφανίαν αὐτὴν ἑαυτῇ περιπίπτειν καὶ φροῦδον ἑκατέρωθεν εἶναι τὸ πάθος. Εἴτε γὰρ ἃ δεῖ φρονοῦμεν, οὐ μέγα φρονοῦμεν· εἴτε μέγα φρονοῦμεν, τούτῳ δὴ τῷ μέγα φρονεῖν ἡμῶν αὐτῶν ᾐσθημένοι Χριστοῦ πόρρω φέροντες καὶ ὄντες μηδὲν ὑγιές, ὡς ἐπὶ φαύλοις ἡμῖν αὐτοῖς οὐ μέγα φρονήσομεν.
56. Περὶ τοῦ δευτέρου μακαρισμοῦ· ὅτι τὸ κατὰ Θεὸν πενθεῖν διὰ τῆς εἰρημένης κατορθοῦται μελέτης. Καὶ μὴν καὶ πενθεῖν ἀκόλουθον καὶ δακρύειν τοῖς τὰ Χριστοῦ μελετῶσιν, εἴ τις λογίζοιτο τίνα μὲν περὶ τῆς σωτηρίας ἡμῶν ἐκαινοτομήθη, τίς δὲ ἡ ῥᾳθυμία καὶ ὁ κατέχων ἡμᾶς ὕπνος. Εἴτε γὰρ ἡ ζημία τῶν τιμιωτάτων ἡμᾶς λυπεῖ καὶ ὧν ἀπολωλέκαμεν ἀγαθῶν ἡ μνήμη παρασκευάζει δακρύειν, ἐνταῦθα τὸν πλοῦτον μανθάνομεν ὅσος ὃν ἐν χεροῖν ἔχοντες, κατέχειν ἐξόν, ἔπειτα ῥίπτομεν· εἴτε τὸ συνειδέναι πολλὴν ἡμῖν αὐτοῖς ἀγνωμοσύνην περὶ οὕτω φιλότιμον εὐεργέτην δάκνει καὶ τήκει τὴν ψυχήν, ἐντεῦθεν ἂν μάλιστα γένοιτο δῆλον, ὅσῃ μὲν πρὸς ἡμᾶς ἐκεῖνος ἡμερότητι κέχρηται καὶ φιλανθρωπίᾳ, ὅσην δὲ πρὸς αὐτὸν ἡμεῖς ἐπιδεικνύμεθα ῥᾳθυμίαν.
57. Πρῶτον μὲν γὰρ ἐξ οὐρανοῦ κατῆλθε ζητῶν καὶ ὅπως συγγενῆ πρὸς ἡμᾶς ἀφήσῃ φωνὴν καὶ ὄψιν δείξῃ πεποίηκεν, ὡσὰν εἴτε τὸν ὁμόφυλον στέργομεν εἴτε τὸν ἄριστον, ἀμφότερον αὐτὸς ᾖ, καὶ δυοῖν τούτων ἃ πανταχοῦ ποιεῖ φιλεῖν ἐπ’ αὐτοῦ συνελθόντων, τὰ μέγιστα πρὸς ἔρωτα δυνηθῇ.
58. Ἔπειτα τὴν φιλίαν αὔξων, κἀκεῖνο προσέθηκεν· ἐπεὶ γὰρ φιλεῖ μὲν ἑαυτὸν ἕκαστος, φιλεῖ δὲ τὸν ὁμόφυλον, ἀλλ’ ὅσον ἑαυτῷ τις προσήκει μᾶλλον ἢ τοῖς ὁμοφύλοις, ἑαυτὸν στέργει μᾶλλον ἢ τὸν ὁμόφυλον, ὡσὰν καὶ ταύτῃ τὸν βελτίω τοῦ φιλεῖσθαι κατάσχῃ τόπον τὸ τῶν ἐφετῶν ἔσχατον, καὶ μὴ καθάπερ τοῖς ὁμοφύλοις χαίρομεν, ἀλλ’ ὥσπερ ὑφ’ ἡμῶν αὐτῶν φιλούμεθα, τοῦτον τὸν τρόπον αὐτὸς ὑπὸ πάντων ἔχῃ φιλεῖσθαι, οὐκ ἠγάπησεν ἡμῖν ὁμόφυλος ὢν τῷ φύσεως μεταλαβεῖν τῆς αὐτῆς, ἀλλὰ καὶ ταὐτοῦ σώματος καὶ αἵματος καὶ πνεύματος ἡμῖν κοινωνήσας, ὃ περὶ τῶν φίλων ἡ παροιμία φησὶν ὑπερβολῇ χρωμένη, τοῦτο πρὸς ἀλήθειαν αὐτὸς ἑκάστῳ γένηται τῶν προσκειμένων ἄλλος αὐτός.
59. Εἰ δ’ ἐκεῖνος μὲν οὕτως ἡμᾶς ἐζήτησε, καὶ φιλίας οὐδένα παρῆκε τόπον ἀργὸν ἑαυτοῦ, ἀλλὰ καὶ τὸν εὐεργέτην ἔδειξε καὶ τὸν ἀδελφόν, καὶ ἡμῖν ὑπῆρξεν ἀντὶ ἡμῶν αὐτῶν, καὶ ταῦτα οὐ θελήσας οὐδὲ νεύματι μόνον ᾗ τὸν οὐρανὸν ἐποίησε τοῦτον, ἀλλ’ ἱδρῶσι καὶ πόνοις οὐδαμόθεν αὐτῷ προσῆκον, καὶ ἀγωνίᾳ καὶ ἀτιμίᾳ καὶ πληγαῖς καὶ τελευταῖον θανάτῳ· ἡμεῖς δὲ οὐ μόνον οὐδ’ ἡστινοσοῦν μεμνήμεθα χάριτος πρὸς τὸν οὕτω παντοδαπῶς ἡμῖν ἀγαθὸν οὐδὲ ζητοῦμεν οἷς ἀμειψόμεθα, ἀλλ’ οὕτω σκαίως ἔχομεν ὥστε οἷς ἀπεχθάνεται προσκείμεθα καὶ ὧν ἀπάγει τούτων ἐχόμεθα καὶ πρὸς ἃ προτρέπεται ταῦτα φεύγομεν καὶ οὕτως ἄτοπον ἐπιδεικνύμεθα πονηρίαν, τίνων οὐ θρήνων ἄξιοι καὶ δακρύων οἳ τἄλλα μὲν λόγου τινὸς ἐνομίσαμεν, τὸν Σωτῆρα δὲ καὶ τἀκείνου περιορῶμεν, ὥσπερ ἄλλοις προσῆκον ζητεῖν ἢ μὴ περὶ ἡμᾶς τῆς ἀφάτου γενομένης ἐκείνου προνοίας.
60. Καὶ τοῖς μὲν ἐπιτηδείοις ἃ δεῖ χρῆσθαι, πρὸς ἡμῶν ἡγούμεθα, καὶ μὴν καὶ λόγοις καὶ ἔργοις καὶ τέχναις ἁπάσαις καὶ πᾶσι τοῖς παρὰ τὸν βίον· κἂν γεωργῆσαι κἂν στρατηγῆσαι δέῃ κἂν ὁτιοῦν εἰς τὸ κοινὸν πολιτεῦσαι κἂν αὐτόν τινα πράττειν ἐφ’ ἑαυτοῦ, τὸ εἰκὸς ζητοῦμεν ἑκασταχοῦ καὶ τοῦ χρόνου τὸν καιρὸν ἐπαινοῦμεν, καὶ ὅλως τὸ γιγνόμενον καὶ τὸ εἰκὸς καὶ τὸ δίκαιον καὶ τοῦτο δὴ τοὔνομα πανταχοῦ πολὺ παρ’ ἡμῖν. Μόνων δὲ περὶ τῶν ὡς ἀληθῶς ἡμετέρων, ὅπως ᾗ προσῆκε φυλάξομεν καὶ δι’ ὧν ἂν ἡμῖν αὐτοῖς τὸ δίκαιον ἀποδοῖμεν, ἥκιστα δὴ πάντων σκοποῦμεν, ὥσπερ τῶν ἄλλων ἁπάντων χείρους ἡμᾶς αὐτοὺς ἡγούμενοι.
61. Εἰ μή τι ἄλλο, πρὸς γοῦν τὴν καινοτομίαν ἐπιστραφέντες ἐν ᾗ πάντα ἔσεισε καὶ μετήγαγεν, ἐν ᾗ τὰ μὲν ὑπὲρ τὸν οὐρανὸν οἱ πυθμένες τῆς γῆς εἶδον, γῆ δὲ αὐτὸν ὑπερέβη τὸν οὐρανόν, καὶ δεσμώτης μὲν ὁ κοινὸς τοῦ κόσμου τύραννος, οἱ δεδεμένοι δὲ τοῦ τυράννου πατοῦσι τὴν κεφαλήν, καὶ σῶμα Θεὸς ἑωρᾶτο φέρων καὶ τοῦτο πληγαῖς εἶκον καὶ αἷμα καὶ τοῦτο χέων ἐπὶ σταυροῦ, καὶ αὖ νεκρὸς ἀνθρώπου σείων τὴν γῆν καὶ νεκροῖς ζωὴν ἐπανάγων, ὧν ἔργον οὐδὲν ἢ τὸν Δεσπότην ἐπιγνῶναι καὶ τῆς γῆς ἀναστῆναι καὶ πρὸς οὐρανὸν βλέψαι τὸν ἄνθρωπον, οἱ δὴ τούτων συνενεχθέντων ἔτι καθεύδοντες, καὶ καθάπερ ἀνδριάντες πρὸς βροντὰς παθόντες οὐδέν, τίνων οὐκ ἀθλιώτεροι; πῶς δὲ οὐ δίκαιοι τὸν ἅπαντα τοῦ βίου χρόνον πένθους ἡγεῖσθαι καιρόν;
62. Τίνα γὰρ ἃ δακρύομεν; Νόσος; ἡμῖν δὲ οὐ νοσεῖ τῶν ἐν ἡμῖν τὸ βέλτιον; Ἀλλὰ πενία; καὶ μὴν πολὺ χείρω ταύτῃ τῶν πενήτων πράττομεν, ὅσον ἀναγκαιότερος ἐνταῦθα καὶ πολὺ βελτίων ὁ πλοῦτος· καὶ πενίαν μὲν ἐπὶ τοῦ παρόντος ἀνάγκη πεπαῦσθαι, τουτὶ δὲ τὸ δεινὸν οὐ δύναται λύειν ἡ τελευτή, ἀλλ’ ἀνάγκη καὶ πολλῷ μείζω ποιεῖν ἡμῖν ἐπὶ τοῦ μέλλοντος τὴν αἰσχύνην. Ἀλλὰ μανία ἐλεεινόν; τί οὖν; οὐ πονηρὸς ἡμῶν ἐλαύνει δαίμων τὴν γνώμην, ἧς τοσαύτην κατέχεεν ἄνοιαν; εἰ γὰρ ἐπὶ ξίφους χωρεῖν καὶ κατὰ κρημνῶν ἵεσθαι καὶ τοὺς φίλους ἀγνοεῖν καὶ τοῖς δυσμενεστάτοις προσπίπτειν, ταῦτα μαινομένων, οὐ τὸν φιλοῦντα φεύγομεν; οὐ τὸν ἐχθρὸν οἷς ποιοῦμεν ζητοῦμεν; οὐκ ἐπὶ τὴν γέενναν σπεύδομεν, πάντα ποιοῦντες ἃ πρὸς ἐκείνην ὠθεῖ;
63. Οὕτω μὲν τοίνυν ἡμῖν αὐτοῖς τὰ πάνδεινα συνειδόσι δακρύειν ἀκόλουθον καὶ πενθεῖν. Ταῦτα δὲ γένοιτ’ ἂν ἡμῖν αὐτοῖς συνεγνωκέναι καὶ τὰ ὄντα δοξάζειν, καὶ μὴ καὶ τοῦτο δυστυχεῖν, ᾗ κακῶν ἐσμὲν ἀγνοοῦσιν, ἐὰν τὴν εὐεξίαν καὶ τὸν πλοῦτον εἰδῶμεν καὶ τὸ σωφρονεῖν, ὧν ἡμῖν ὑπὸ τοῦ Χριστοῦ μηδὲν πονήσασι κατεσκευασμένων, τυγχάνειν ἔξεστιν εἰσάγοντας οὐδὲν πλέον ἢ βουλομένους.
64. Τοῦτο γὰρ ἂν καὶ δάκοι μᾶλλον καρδίαν, ἐξὸν εὐδαιμονεῖν, αἱρεῖσθαι δυστυχεῖν, καὶ ζῆν ἐν φωτὶ δυναμένους, ἐν σκότει καθημένους ἀνέχεσθαι. Ταῦτα δὲ οὐ τοῖς ῥαθύμως ἔχουσι μόνον ἐμβαλεῖ δάκρυον, ἀλλὰ καὶ τοῖς σπουδαιοτάτοις, καὶ μάλιστα τούτοις, ὅσῳ καὶ μείζονος αἰσθάνονται τῆς ζημίας. Καὶ γὰρ καὶ ταῦτα καὶ τὰ τούτων ἔτι χείρω καταψηφίζονται σφῶν αὐτῶν, ἐπειδὰν ἐνθυμηθῶσι Θεὸν ἐπὶ σταυροῦ γυμνόν, σφαττόμενον, ᾧ πάντα δουλεύει, καὶ τὴν ἀντίστροφον παρ’ ἡμῶν εἰσπραττόμενον ἀμοιβήν· ἀνθ’ ὧν ἀνθρώπου Θεὸς ὢν αὐτὸς ἐδέξατο φύσιν, γενέσθαι θεοὺς ἡμᾶς ἐξ ἀνθρώπων, καὶ τῆς μὲν γῆς τὸν οὐρανόν, τῆς δὲ δουλείας τὴν βασιλείαν, τῆς δὲ συνούσης ἀδοξίας τὴν ἀληθινὴν ἀλλάξασθαι δόξαν· ὑπὲρ ὧν ὁ τῶν οὐρανῶν τεχνίτης ἐνεδύσατο γῆν, καὶ ὁ μὲν φύσει Δεσπότης «ἐν δούλου μορφῇ», ὁ δὲ τῆς δόξης βασιλεὺς «ὑπέμεινε σταυρὸν αἰσχύνης καταφρονήσας».
65. Περὶ τοῦ τρίτου μακαρισμοῦ· ὅτι τὸ πρᾴους εἶναι διὰ τῆς εἰρημένης κατορθοῦται μελέτης. Πρᾳότητος δὲ πέρι καὶ τοῦ θυμοῦ κρατεῖν, καὶ μὴ πρὸς τοὺς λελυπηκότας χαλεπῶς ἔχειν, πολλῶν ὄντων δι’ ὧν τὴν ἀληθῆ φιλοσοφίαν ὁ Σωτὴρ εἰσήνεγκεν εἰς τὸν κόσμον, τὰ πλεῖστα πάντων καὶ μέγιστα προτέθεικε παραδείγματα, καὶ οἷς εἶπε καὶ οἷς ἐποίησε καὶ ὧν ἠνέσχετο πάσχων.
66. Αὐτίκα γὰρ ὑπὲρ τῶν λελυπηκότων, αἵματος ἠνέσχετο καὶ σαρκός· καὶ τούτους ἦλθε λῦσαι ζητῶν, οἷς τὰ δεινότατα πάντων εἶχεν ἐγκαλεῖν· καὶ παρ’ ὧν ἔπειτα ταῖς εὐεργεσίαις αἷς τὴν φύσιν ἐπηνώρθου, τῶν βασκάνων ἐπιθεμένων οὐκ ἀνῆκεν εὐεργετῶν· ἀλλ’ ὅτι τοὺς δαίμονας ἐξέβαλλε τῶν ἀνθρώπων, Βεελζεβοὺλ καὶ δαιμονίων ἄρχων καὶ δεινότατα πάντων ἀκούων, οὐδὲν ἧττον ἤλαυνε· καὶ τῶν μαθητῶν ἕνα πρὸς αὐτὸν διαφθαρέντα, τοσοῦτον ἀπέσχεν ἐκβαλεῖν τοῦ χοροῦ, ὥστε καὶ συνῆν ἃ συνεῖναι φίλοις εἰκός, καὶ ἁλῶν ἐκοινώνει τῷ φονευτῇ καὶ τῶν ἀπορρήτων τῷ προδότῃ καὶ τῶν αἱμάτων αὐτῶν, καὶ τελευταῖον παρέσχε περιβαλεῖν καὶ φιλῆσαι.
67. Καὶ τὰ μὲν πάντων καινότατα ἐτολμᾶτο· ὑπὲρ ὧν εὖ πεποίηκεν ἀπέθνῃσκεν· αὐτοὶ τὸ ξίφος ὤθησαν οἱ παθόντες εὖ· ὁ φίλος τοῦ φόνου τοῖς φονευταῖς ἡγήσατο· τὸ φίλημα ἦν τοῦ φόνου σύνθημα. Καὶ ὁ ταῦτα πάσχων οὕτως ἡμέρως εἶχε καὶ φιλανθρώπως, ὥστε ὑπό του τῶν μαθητῶν πληγέντος τῶν κυνῶν ἐκείνων ἑνός, αὐτὸν τὴν πληγὴν μὴ παραδραμεῖν, ἀλλ’ εὐθὺς ἰάσασθαι, τοῦ μέλους ἁψάμενον. Καὶ οὕτω σημεῖον ἐξενεγκόντος τῆς τε ὑπερφυοῦς ἰσχύος καὶ ἡμερότητος τῆς ἐσχάτης, οὔτε ταύτην φοβηθέντας οὔτ’ ἐκείνην αἰδεσθέντας, οὐκ ἀπώλεσεν οὐδὲ πῦρ ὗσε τοῖς μιαροῖς οὐδὲ κεραυνοῖς ἔβαλε, δικαίους ὄντας καὶ τούτων καὶ εἴ τι χεῖρον. Ἀλλ’ ὁ μὲν τῶν ἀγγέλων χορὸς ἀδεῶς οὐδὲ προσβλέπειν εἶχον αὐτῷ, τοῖς δὲ ἕλκουσιν ἠκολούθει καὶ παρεῖχε συνδῆσαι χεῖρας, αἷς ὑπεχώρει δεσμὰ νόσου καὶ δαιμόνων ἐλύετο τυραννίς· καὶ παίσαντα κατὰ κόρρης αὐτὸν τὸν κάκιστ’ ἀπολούμενον δοῦλον ἐξόν, οὐ διέφθειρεν, ἀλλ’ ἠπίως μάλα καὶ φιλανθρώπως λόγων ἠξίου καὶ διωρθοῦτο τὴν γνώμην τό γ’ ἐπ’ αὐτῷ.
68. Εἶτα θανάτου τιμησάντων αὐτῷ τῶν μιαρῶν δικαστῶν σιωπῇ φέρει τὴν ψῆφον· καὶ δεξάμενος τὸ τίμημα καὶ προσηλωθεὶς ἤδη τῷ ξύλῳ, τὸ πρὸς τοὺς φονευτὰς οὕτως οὐ διέλυσε φίλτρον, ὥστε τοῦ γεγεννηκότος ἐδεῖτο τοῦ πρὸς τὸν Μονογενῆ τολμήματος μηδεμίαν παρ’ αὐτῶν εἰσπράξασθαι δίκην· καὶ οὐ παρῃτεῖτο περὶ αὐτῶν μόνον, ἀλλ’ ἤδη καὶ ἀπελογεῖτο, καὶ ἦν ἡ φωνὴ τῆς ἀπολογίας, σφόδρα περικαιομένου καὶ ἐλεοῦντος· «Ἄφες γὰρ αὐτοῖς, φησί, Πάτερ· οὐ γὰρ οἴδασι τί ποιοῦσι». Καὶ καθάπερ πατὴρ φιλόστοργος ἀφραίνοντας διὰ τὴν ἡλικίαν παῖδας οἰκτείρων, ἥμερον αὐτοῖς εἰργάζετο τὸν σωφρονιστήν· καὶ τότε μὲν μετὰ τούτων ἀπέθνῃσκε τῶν φωνῶν.
69. Ἐπεὶ δὲ ἀνεβίω καὶ τῆς ἑορτῆς ἔδει κοινωνοὺς λαβεῖν τῶν ἐπιτηδείων οἷς ἐνέμεινεν ἡ γνώμη, μὴ μνησικακήσας ὑπὲρ ὧν ἔλιπον αὐτὸν φυγόντες ἐν μεσημβρίᾳ κινδύνων, τοὺς μαθητὰς συνεκάλει· καὶ μηνύσας οἷ δεῖ γενομένους αὐτῷ συνελθεῖν, ἐπεὶ συνῆλθε φανείς, οὐ προφέρει τὴν φυγήν, οὐδὲ φαίνεταί που πρὸς αὐτοὺς τοσούτου δή τινος μεμνημένος, καὶ ὡς ἰσχυρίσαντο μὲν αὐτῷ θανάτου πάντες κοινωνήσειν καὶ τῶν ἐσχάτων, οἱ δ’ οὐδὲ τὴν θέαν ἤνεγκαν, καὶ ταῦτα οὐδὲ παρόντων ἀλλ’ ἔτι μελλόντων τῶν δεινῶν. Ἀλλ’ εἰρήνης καὶ Πνεύματος Ἁγίου καὶ τῶν τοιούτων αὐτοῖς μεταδούς, τὴν τῆς οἰκουμένης ἔπειτα πάσης ἐπιτρέπει κηδεμονίαν, καταστήσας αὐτοὺς ἄρχοντας ἐπὶ πᾶσαν τὴν γῆν.
70. Καὶ ταῦτα μὲν εἴργαστο κοινῇ τὸν χορόν· τὸν δὲ κορυφαῖον αὐτόν, πολλάκις ἤδη τὸ πρὸς αὐτὸν προδεδωκότα φίλτρον καὶ τὴν στοργὴν ἠρνημένον, ὁποῖα; Οὐ γὰρ ὅσον τὴν ἄρνησιν οὐκ εἰς μέσον ἤγαγεν, οὐδ’ ἀνέμνησε τῶν συνθηκῶν ἐν αἷς ἀπώμοτον ἦν αὐτῷ τὸ μὴ μετασχεῖν τοῦ θανάτου τῷ διδασκάλῳ, ὧν αὐτίκα παραβάτης ἦν οὐδὲ μικρὸν διαλιπὼν χρόνον, ἀλλὰ καὶ τοὺς ἀγγελοῦντας τὴν ἀνάστασιν πέμψας χωρὶς τῶν ἄλλων αὐτῷ καὶ ταύτῃ τιμήσας, ὁ δὲ καὶ συνελθὼν τὰ φιλικὰ διελέχθη, καὶ πυνθάνεται τὸν ἑαυτοῦ πόθον εἰ μείζων ἢ παρὰ τοῖς ἄλλοις τῶν ἑταίρων ἐστὶν ἐν αὐτῷ· καὶ τοῦ Πέτρου φιλεῖν εἰπόντος, ἔτι ταὐτὸ πυνθάνεται, καὶ τό· «Φιλῶ σε» πάλιν ἀκούσας, ἀνείρετ’ αὖθις εἰ φιλοῖτο· καὶ οὐκ ἂν ἐμοὶ δοκεῖν ἐρωτῶν ἀνῆκεν πολλάκις εἰ μὴ Πέτρος ἀπεῖπεν ἀνιαθείς, εἰ πρὸς τὸ μαθεῖν ὅτι φιλοῖτο πολλῶν δέοιτο λόγων, πάντα εἰδώς. Καίτοι ταῦτα ἦν, οὔτε τὸν φίλον ἀγνοοῦντος, οὔτε τὸν ἀγνοοῦντα πλαττομένου· τὸ μὲν γὰρ ἦν πλανᾶσθαι, τὸ δ’ ἀπατᾶν, ὧν οὐδέτερον τῆς εἰλικρινοῦς ἀληθείας. Ἀλλὰ τοῦτο μὲν ἐκεῖνο δεικνύντος, ὡς οὐ μνησικακῶν εἴη, τῶν προτέρων ὁμολογιῶν πεπατημένων· οὐ γὰρ ἂν ἐζήτει δευτέρας· τοῦτο δὲ τὸ φίλτρον ἀνάπτων τῷ Πέτρῳ, κινδυνεῦσαν ἤδη σβεσθῆναι μικροῦ. Τὸ γὰρ τοιαύτας μὲν πεύσεις προσάγειν, πρὸς τοιαύτας δὲ παρακαλεῖν ἀποκρίσεις, πρὸς ἑταιρίαν παντὸς δύναται μᾶλλον· καὶ μνήμη τῶν φιλικῶν, καὶ τὸ περὶ τούτων τι λέγειν, οὐχ ὅσον μείζω πεποίηκεν οὖσαν, ἀλλὰ καὶ μήπω φῦσαν ἐδυνήθη τεκεῖν. Εἶεν. Οὕτω μὲν οὖν ὁ Σωτὴρ ἐπὶ τῶν ἔργων ἐκβάλλων φαίνεται τὴν ὀργήν· διδάσκοντι δὲ καὶ νομοθετοῦντι, ἆρ’ ἔστιν ὃ πρὸ τῆς πρᾳότητός ἐστιν αὐτῷ;
71. Καὶ γὰρ καὶ προσευχὴν αὐτὴν καὶ θυσίαν, μὴ ἂν προσέσθαι φησίν, ἣν ὀργίλως ἔχοντες ἢ θύωμεν ἢ προσευχώμεθα· καὶ ἄφεσιν ἁμαρτιῶν τὸ κοινὸν ἅπασι δῶρον, τοῖς ὑπὲρ ἑαυτῶν ὀργιζομένοις οὔποτε δώσειν, κἂν ὑπὲρ τούτου πάντα ποιῶμεν, κἂν ποταμοὺς ἱδρώτων καὶ δακρύων χέωμεν, κἂν αὐτὸ ξίφει καὶ πυρὶ προδῶμεν τὸ σῶμα· τοσούτου τινὸς ἄγων φαίνεται πρᾳότητα.
72. Καὶ οὕτως ἀκόλουθον τοὺς τὰ ἐκείνου λογιζομένους, τὴν καρδίαν πρὸς τοὺς ἀνιῶντας ἥμερον ἔχειν. Ὃ καὶ δεικνύς, ἂν ἐμὲ γνῶτε, φησίν, ὅπως ἡμερότητος ἔχω, καὶ ὑμῖν κατασταίη ἂν ἡ καρδία· «Μάθετε γάρ, φησίν, ἀπ’ ἐμοῦ ὅτι πρᾷός εἰμι καὶ ταπεινὸς τῇ καρδίᾳ, καὶ εὑρήσετε ἀνάπαυσιν ταῖς ψυχαῖς ὑμῶν.»
73. Ἔτι δὲ καὶ τόνδε τὸν τρόπον τῆς περὶ τοῦ Χριστοῦ μελέτης ἡ πρᾳότης γένοιτ’ ἂν ἔργον. Τῆς μὲν γὰρ ἱερᾶς τραπέζης ἀνάγκη λαβεῖν ἔρωτα, τὸν ἐν τούτοις ζῶντα τοῖς λογισμοῖς· ταύτης δὲ οὐκ ἐξὸν τυγχάνειν μνησικακοῦντα, πρὸς πᾶσαν ὀργὴν οὗτος στήσεται, καὶ μίσους τηρήσει καθαρὰν τὴν ψυχήν. Τὸ γὰρ αἷμα τοῦτο πρὸς διαλλαγὰς χεθὲν ἐξ ἀρχῆς, οὐκ ἀνάσχοιτ’ ἂν δικαίως τῶν ὀργῇ καὶ θυμῷ δουλευόντων. Εἰ γὰρ καὶ φωνὴν πρὸς τὸν Πατέρα περὶ τῶν μιαιφόνων ἀφῆκε, καθάπερ τὸ Ἄβελ αἷμα χεθέν, ἀλλ’ οὐκ ἐγράψατο παρ’ αὐτῷ τοὺς ἠδικηκότας, οὐδὲ δίκας ἀπῄτησεν ὥσπερ ἐκεῖνο τὸν ἀδελφόν· ἀλλὰ τοὐναντίον, καὶ γὰρ ἀπελύετο, καὶ ἡ τοῦ σφαγέντος φωνὴ συγγώμην εἶχε τοῖς φονευταῖς.
74. Περὶ τοῦ τετάρτου μακαρισμοῦ· ὅτι ἡ δικαιοσύνη διὰ τούτων τῶν λογισμῶν κατορθοῦται. Ἔτι δὲ καὶ δικαιοσύνης ἐργάται διαφερόντως ἁπάντων, οἱ μετὰ τούτων ζῶντες τῶν λογισμῶν, ἐν οἷς ὁ τοῦ κόσμου Δεσπότης οὕτω φαίνεται τιμήσας δικαιοσύνην ὥστε μετὰ τῶν δούλων ἦν, μετὰ τῶν σφαττομένων, μετὰ τῶν νεκρῶν, ἵνα πᾶσι τὸ δίκαιον ἀποδῷ· καὶ τῷ μὲν Πατρὶ τὴν δόξαν καὶ τὴν ὑπακοὴν ἣν πόρρωθεν προσῆκον οὐδεὶς εἰσενεγκεῖν εἶχε· τῷ τυράννῳ δὲ τὰ δεσμὰ καὶ τὸ περιορᾶσθαι καὶ τὴν αἰσχύνην, ᾧ λύει τὴν ἄδικον ἀρχήν, καὶ νόθον ἁψάμενον τῶν ἡμετέρων ἐξήλασε κρίσει κατενεγκὼν καὶ δικαιοσύνῃ.
75. Περὶ τοῦ πέμπτου μακαρισμοῦ· ὅτι ἡ ἐλεημοσύνη διὰ τούτων τῶν λογισμῶν κατορθοῦται. Ἔλεον δὲ καὶ τὸ κοινωνεῖν ὀδύνης ἀλγοῦσι καὶ τὰ δυσχερῆ τοῖς ἄλλοις αὑτοῦ νομίζειν κακά, πόθεν ἑτέρωθεν εἰ μὴ τούτων ἄν τις λάβοι τῶν λογισμῶν, ἐν οἷς ἡμᾶς αὐτοὺς ὁρῶμεν ἥκιστα δικαίους ὄντας ἐλέου, παρὰ πᾶσαν προσδοκίαν ἐλεουμένους; τὴν αἰχμαλωσίαν ἐκείνην, τὴν δουλείαν, τὰ δεσμά, τὴν τοῦ δουλωσαμένου μανίαν· καὶ ὡς τῷ μὲν ὅρος τῶν εἰς ἡμᾶς κακῶν οὐδεὶς ἦν, ἀλλ’ ἀεὶ χαλεπωτέρου καὶ χείρονος ἐπειρώμεθα τοῦ τυράννου· ἡμῖν δὲ πανταχόθεν ἀμηχανία καὶ ἐρημία τοῦ δοῦναι χεῖρά τινα δυναμένου· καὶ τῷ μὲν χρῆσθαι τῇ γνώμῃ καθ’ ἡμῶν ἐξῆν, καὶ ἠγόμεθα καθάπερ ἐωνημένῳ πεπραμένοι· ἡμῖν δὲ παραμυθία τῶν δεινῶν οὐδὲ φάρμακον οὐδὲν ἦν, οὐκ οἴκοθεν, οὐχ ἑτέρωθεν, οὐ τῶν ὑπὲρ ἡμᾶς, οὐ τῶν ὁμοφύλων, ἀλλ’ ἐπίσης ἅπασιν ἐν καιρῷ γενέσθαι τῇ φύσει τῶν ἀνθρώπων ἄπορον ἦν. Καὶ τί λέγω φάρμακον, οἷς οὐδὲ μνησθῆναι τοῦ ἰατροῦ καθαρῶς ἐξῆν οὐδὲ δεηθῆναι.
76. Οὕτω τοίνυν ἀθλίως διακειμένους, «οὐ πρέσβυς οὐδὲ ἄγγελος ἀλλ’ αὐτὸς ὁ Κύριος» ᾧ πολεμοῦντες ἦμεν, εἰς ὃν ὑβρίζομεν παρανομοῦντες, αὐτὸς ἠλέησεν οἶκτον ἀήθη καὶ λόγου μείζω καὶ παρὰ πᾶν τὸ ἐπὶ τούτοις εἰκός. Οὐ γὰρ ἐβουλήθη τῶν κακῶν ἡμῖν τὴν ἀπαλλαγὴν μόνον, οὐδ’ οἰκεῖον ἐνόμισε τὸ ἄλγος, ἀλλ’ ἐποιήσατο καὶ μετέστησεν ἀφ’ ἡμῶν εἰς ἑαυτὸν τὰς ὀδύνας δεξάμενος, αὐτὸς ἐλέου φανῆναι πράττων ἀξίως ἵν’ ἡμᾶς ἐργάσηται μακαρίους. Καὶ γὰρ «ἐν ταῖς ἡμέραις τῆς σαρκὸς αὐτοῦ», Παῦλος εἶπε, τῶν ἐλεουμένων πολλοῖς ἔδοξεν εἶναι καὶ ἠλεήθη, τὸν ἄδικον θάνατον ἀποθνῄσκων. Καὶ «ἐκόπτοντο γάρ, φησί, καὶ ἐθρήνουν» ἐπ’ αὐτῷ τὴν ἐπὶ θάνατον ἀγομένῳ. Καὶ οὐ τοῖς ἐπ’ ἐκείνου μόνον καὶ θεωμένοις τὸ πάθος, ἀλλ’ ἤδη καὶ Ἠσαΐας πόρρωθεν ἰδών, ἀδακρυτὶ τὴν θέαν οὐκ ἤνεγκεν, ἀλλ’ ὡς ἐπὶ νεκρῷ μονῳδῶν, ἐλέου γέμουσαν ἀφῆκε φωνήν· «Εἴδομεν αὐτόν, φησί, καὶ οὐκ εἶχεν εἶδος οὐδὲ κάλλος, ἀλλὰ τὸ εἶδος αὐτοῦ ἄτιμον, ἐκλεῖπον τὸ εἶδος αὐτοῦ παρὰ τοὺς υἱοὺς τῶν ἀνθρώπων.»
77. Τί τῆς συμπαθείας ταύτης γένοιτ’ ἂν ἴσον, εἰ μὴ λογισμοῖς καὶ θελήσει κοινωνεῖ τοῦ πάθους τοῖς δυστυχέσιν, ἀλλ’ αὐτοῖς τοῖς πράγμασι, καὶ οὐδ’ ἀνέχεται μερίτης εἶναι τῶν δυσχερῶν, ἀλλ’ εἰς ἑαυτὸν τὸ πᾶν ἀναιρεῖται καὶ τὸν ἡμέτερον θάνατον ἀποθνῄσκει; Τούτων τῶν λόγων, εἰς τὸν τῶν ὁμοφύλων οἶκτον τί ἂν ἐπισπάσαιτο μᾶλλον;
78. Εἰ γὰρ τὸ φθάσαντας παθεῖν τῶν δυσχερῶν ὁτιοῦν, ἱλέως ἐργάζεται τοῖς ἄρτι τὰ ἴσα κακοπαθοῦσιν οἰκειουμένους τὰς συμφοράς, τί τῶν δεινῶν οὐ πεπόνθαμεν; οὐκ ἀπόπτωσιν πατρίδος τῆς ὡς ἀληθῶς ἡμετέρας; οὐ πενίαν; οὐ νόσον; οὐ τὴν ἐσχάτην μανίαν; καὶ τούτων ἀπηλλάξαμεν πάντων «διὰ σπλάγχνα ἐλέους Θεοῦ ἡμῶν». Οὐκοῦν καὶ ἡμεῖς ἐλεοῖμεν ἂν εἴ τις καθ’ ὁτιοῦν τούτων πράττει κακῶς, καὶ τὸν οἶκτον ἀποδοῖμεν τοῖς ὁμοδούλοις, οὗπερ ἡμῖν ὁ κοινὸς ὑπῆρξε Δεσπότης. Καὶ τοῦτο δηλῶν ὁ Σωτήρ, ὡς ἄρα δεῖ πρὸς τοὺς ὁμοφύλους ἡμέρως ἔχειν, εἰς παράδειγμα τὴν θείαν ἀφορῶντας φιλανθρωπείαν, «Γίνεσθε, φησίν, οἰκτίρμονες, καθὼς καὶ ὁ Πατὴρ ὑμῶν οἰκτίρμων ἐστί.»
79. Περὶ τοῦ ἕκτου μακαρισμοῦ· ὅτι ἡ τῆς καρδίας καθαρότης ἀπὸ τῆς εἰρημένης κατορθοῦται μελέτης. Τό γε μὴν καθᾶραι καρδίαν καὶ πρὸς ἁγιασμὸν τὴν ψυχὴν ἀσκῆσαι, τίνος ἀγῶνος ἢ σπουδῆς ἢ τίνων ἱδρώτων μᾶλλον ἢ τῶν ἐννοιῶν τούτων καὶ τῆς μελέτης γένοιτ’ ἂν ἔργον; ὅ γε οὐδ’ ἔργον ἄν τις εἴποι τῆς περὶ Χριστοῦ μελέτης, ἀλλ’ αὐτὴν ἄντικρυς εἶναι τὴν μελέτην, σκοπῶν ἀκριβῶς.
80. Πρῶτον μὲν γὰρ τὸ συνεῖναι τῶν λογισμῶν τοῖς ἀρίστοις, τῶν φαύλων ἐστὶν ἀφεστάναι· τοῦτο δέ ἐστι, τὴν καρδίαν καθαρὸν εἶναι. Διττῆς γὰρ ἡμῖν τῆς ζωῆς καὶ τῆς γεννήσεως οὔσης, τῆς μὲν πνευματικῆς, τῆς δὲ σαρκικῆς, καὶ τῷ μὲν σώματι τοῦ πνεύματος οἷς ἐπιθυμεῖ πολεμοῦντος, τοῦ σώματος δὲ κατὰ τοῦ πνεύματος ἱσταμένου, τἀναντία σπείσασθαι καὶ συνελθεῖν ἀμήχανον ὄν, ὁποτέρα τῶν ἐπιθυμιῶν τῇ μνήμῃ κρατήσει τῶν λογισμῶν, ὡς ἐκβαλεῖ τὴν ἑτέραν παντί που δῆλον.
81. Ἔπειτα καθάπερ τῆς σαρκικῆς ζωῆς καὶ τῆς γεννήσεως ἡ μνήμη καὶ τὸ τοιοῖσδε τὸν νοῦν προσέχειν τὴν κάκιστ’ ἀπολουμένην ἐπιθυμίαν καὶ τὸν ἐκεῖθεν ἐντίθησι μολυσμόν, τὸν ἴσον τρόπον καὶ τὴν τοῦ λουτροῦ γέννησιν καὶ τὴν κατάλληλον τῇ γεννήσει τροφήν, καὶ τἄλλα δὴ τὰ τῆς καινῆς ζωῆς, τῇ συνεχεῖ μνήμῃ τὴν ψυχὴν κατασχόντα, τὴν ἐπιθυμίαν εἰκός ἐστιν ἀπὸ τῆς γῆς ἐπ’ αὐτὸν ἄγειν τὸν οὐρανόν.
82. Περὶ τοῦ ἑβδόμου μακαρισμοῦ· ὅτι τὸ εἰρηνοποιεῖν ἀπὸ τῆς εἰρημένης κατορθοῦται μελέτης. Ἐπεὶ δὲ Χριστός ἐστιν «ἡ εἰρήνη ἡμῶν, ὁ ποιήσας τὰ ἀμφότερα ἕν, καὶ τὸ μεσότοιχον τοῦ φραγμοῦ λύσας, τὴν ἔχθραν ἐν τῇ σαρκί», ᾧ τῆς εἰρήνης ἕνεκα τὰ πάντα ἐπενοήθη, τί πρὸ τῆς εἰρήνης ἂν εἴη, τοῖς μελέτην ψυχῆς καὶ νοῦ σπουδὴν τἀκείνου ποιησαμένοις; Αὐτοί τε γὰρ διώξουσι τὴν εἰρήνην, ᾗ κελεύει Παῦλος, ὡς οὐδὲν ἄλλο, καὶ τοῖς ἄλλοις ἡγήσονται τοῦ πράγματος καὶ λύσουσι μῖσος ἀνόνητον καὶ παύσουσιν εἰκῇ πολεμοῦντας, εἰδότες εἰρήνην οὕτω τίμιον ὥστε τὸν Θεὸν αὐτὸν ἐπὶ τῷ ταύτην ἀνθρώποις ὠνήσασθαι καταλαβόντα τὴν γῆν, καὶ πλούσιον ὄντα καὶ πάντων Κύριον, μηδὲν εὑρεῖν ἄξιον τοῦ χρήματος, ἀλλ’ αὐτὸ τὸ αἷμα καταβαλεῖν.
83. Ἐπεὶ γὰρ τῶν ἤδη γεγενημένων καὶ ὄντων οὐδὲν ἑώρα τῆς ζητουμένης εἰρήνης καὶ τῶν διαλλαγῶν ὅπερ ἂν ἀντίρροπον ἦν, ἄλλην καινὴν ἔκτισε κτίσιν, αἷμα ἑαυτῷ, καὶ τοῦτο δοὺς διαλλακτὴς ἦν εὐθὺς καὶ ἄρχων εἰρήνης. Οἱ τοίνυν τὸ αἷμα ἐκεῖνο προσκυνοῦντες, τί ποτ’ ἂν κατορθοῦν ἄλλο ζητοῦντες τὰ ἑαυτῶν ἡγήσονται πράττειν, ἢ διαλλαγῶν καὶ εἰρήνης ἀνθρώποις ὄντες τεχνῖται;
84. Περὶ τοῦ ὀγδόου καὶ ἐνάτου μακαρισμοῦ· ὅτι τὸ ὑπομένειν διωκομένους καὶ ὑβριζομένους ἕνεκεν δικαιοσύνης καὶ τοῦ Χριστοῦ διὰ τῆς μελέτης ταύτης κατορθοῦται. Εἰ δὲ τὴν καθόλου δικαιοσύνην, λέγω τὴν ἀρετήν, ἡλίκον ἐστὶν ἀγαθόν, καὶ οἷον αὐτῇ σύνεστι κάλλος, ἐπὶ τοῦ ἤθους μόνου πάρεστιν ἰδεῖν τοῦ Σωτῆρος, ἅτε μόνου τῶν ἐναντίων αὐτὸ καθαρὸν παντελῶς ἐπιδειξαμένου—καὶ γὰρ ἁμαρτίαν οὐκ ἐποίησεν, οὐδὲ ὁ τοῦ κόσμου ἄρχων ἐλθὼν εὗρεν οὗ διῶξαι δυνήσεται τὴν θείαν ἐκείνην ψυχήν, οὐδ’ ἐν ᾧ μέμψαιτο τὴν ὥραν, βασκάνοις περισκοπῶν ὀφθαλμοῖς— τὸν μὲν εἰς τὸν Χριστὸν καὶ τὴν ἀρετὴν ἔρωτα, δῆλον ὡς οὐδὲν ἄλλο ποιοῦντας ἢ μηχανωμένους ἢ τὰ Χριστοῦ μελετῶντας, ἔστι λαβεῖν· οὕτω γὰρ περιέσται καὶ τὸ τῆς ἀρετῆς καὶ τὸ τοῦ Σωτῆρος κάλλος καταμαθεῖν, καταμαθοῦσι δὲ καὶ φιλεῖν, ὡς αἴτιον ὂν πανταχοῦ τοῦ φιλεῖν τὸ καταμαθεῖν· ἐπεὶ καὶ τὴν Εὖαν ὁ τοῦ ξύλου καρπὸς καὶ ταῦτα ἀπειρημένου, τοῦτον εἶλε τὸν τρόπον· «Κατενόησε γάρ, φησίν, ὡς ὡραῖος ἦν εἰς ὅρασιν καὶ καλὸς εἰς βρῶσιν».
85. Περὶ τοῦ δεκάτου μακαρισμοῦ· ὅτι τὸ χαίρειν ὑπὲρ ἀρετῆς καὶ τοῦ Χριστοῦ διωκομένους καὶ ὑβριζομένους, ἀπὸ τῆς εἰρημένης περιγίνεται μελέτης. Ἔρωτα δὲ Χριστοῦ καὶ τῆς ἀρετῆς οὕτω λαβόντας, καὶ διωγμῶν ὑπὲρ αὐτῶν εἰκὸς ἀνασχέσθαι καὶ φυγεῖν ἑλέσθαι δεῆσαν καὶ τὰ δεινότατα πάντων ἀκοῦσαι καὶ τοῦτο χαίροντας, ὡς δὴ μεγίστων καὶ καλλίστων αὐτοῖς γερῶν ἀποκειμένων ἐν οὐρανοῖς.
86. Ὁ γὰρ περὶ τὸν ἀθλοθέτην τῶν ἀγωνιζομένων ἔρως, καὶ τοῦτο δύναται καὶ περὶ τῶν μήπω φαινομένων ἄθλων ποιεῖ πιστεύειν αὐτῷ, καὶ βεβαίας εἰς τὸ μέλλον ἐπὶ τοῦ παρόντος ἔχειν ἐλπίδας. Οὕτω τὰ Χριστοῦ τοὺς ἑκάστοτε λογιζομένους καὶ μελετῶντας καὶ μετρίους εἶναι ποιεῖ καὶ τῆς ἀνθρωπείας ἐπιγνώμονας ἀσθενείας ὥστε πενθεῖν, καὶ πρᾴους ἀποδείκνυσι καὶ δικαίους καὶ φιλανθρώπους καὶ σώφρονας καὶ διαλλαγῶν ἀνθρώποις ἐργάτας, καὶ οὕτω Χριστοῦ καὶ τῆς ἀρετῆς περιεχομένους ὥστε ὑπὲρ αὐτῶν οὐκ ἀνέχεσθαι μόνον, ἀλλὰ καὶ χαίρειν ὑβριζομένους καὶ ἥδεσθαι διωκομένους.
87. Καὶ ὅλως τὰ μέγιστα τῶν ἀγαθῶν καὶ ὅθεν ἐστὶ μακαρίους γενέσθαι τῶν ἐννοιῶν ἀπολαύειν ἔξεστι τούτων, καὶ οὕτω τηρῆσαι μὲν ἐν τῷ ἀγαθῷ τὴν γνώμην, τὴν δὲ γιγνομένην ὥραν καλὴν ἐργάσασθαι τὴν ψυχήν, καὶ τὸν ἀπὸ τῶν μυστηρίων φυλάξαι πλοῦτον καὶ τὸν βασιλικὸν μὴ ῥῆξαι μηδὲ ῥυπᾶναι χιτῶνα.
88. Διὰ τοῦτο καθάπερ τὸ νοῦν ἔχειν καὶ λόγῳ χρῆσθαι, τῆς τῶν ἀνθρώπων φύσεως ἴδιον, οὕτω τὰ Χριστοῦ θεωρεῖν ἔργον εἶναι χρὴ νομίζειν τοῦ λογισμοῦ· μάλιστα μὲν ὅτι τὸ παράδειγμα πρὸς ὃ δεῖ βλέπειν ἀνθρώπους, ἄν τέ τι δέῃ πράττειν ἐφ’ ἑαυτῶν αὐτούς, ἄν τε τοῖς ἄλλοις τῶν δεόντων ἡγεῖσθαι, μόνος ἐστὶν Ἰησοῦς, ὃς καὶ τῶν ἰδίων ἕνεκα καὶ τῆς πολιτείας, πρῶτος καὶ μέσος καὶ τελευταῖος τὴν ἀληθινὴν ὑπέδειξεν ἀνθρώποις δικαιοσύνην.
89. Ἔπειτα καὶ γέρας ἐστὶν ὁ αὐτὸς καὶ στέφανος, ὃν δεῖ λαβεῖν ἀγωνισαμένους. Οὐκοῦν εἰς ἐκεῖνον ὁρᾶν δεῖ, καὶ τἀκείνου σκοπεῖν ἀκριβῶς καὶ ὡς ἔνεστι πειρᾶσθαι καταμανθάνειν, ἵν’ εἰδῶμεν ὡς δεῖ πονεῖν. Τὰ γὰρ ἆθλα τοῖς ἀθληταῖς μετρεῖ τοὺς ἀγῶνας, καὶ ταῦτα ἀποσκοποῦντες τοὺς πόνους φέρουσι, τοσοῦτον εἰσάγοντες καρτερίας ὅσον ἐκεῖνα κάλλους ἔγνωσαν ἔχειν.
90. Παρὰ πάντα δὲ ταῦτα, τίς οὐκ οἶδεν ἀνθ’ ὧν ἡμᾶς αὐτὸς ἐκτήσατο μόνος, τοῦ αἵματος πριάμενος, ὡς οὐκ ἔστιν ἄλλος ᾧ χρὴ δουλεύειν καὶ πρὸς ὃν δεῖ χρήσασθαι ἡμῖν αὐτοῖς, καὶ σώμασι καὶ ψυχαῖς, καὶ ἔρωτι καὶ μνήμῃ, καὶ τῇ κατὰ νοῦν ἐνεργείᾳ. Διὰ τοῦτο καὶ Παῦλος «Οὐκ ἐστέ, φησίν, ἑαυτῶν· τιμῆς γὰρ ἠγοράσθητε.»
91. Καὶ γὰρ διὰ τὸν καινὸν ἄνθρωπον ἀνθρώπου φύσις συνέστη τὸ ἐξ ἀρχῆς, καὶ νοῦς καὶ ἐπιθυμία πρὸς ἐκεῖνον κατεσκευάσθη· καὶ λογισμὸν ἐλάβομεν ἵνα τὸν Χριστὸν γινώσκωμεν, ἐπιθυμίαν ἵνα πρὸς ἐκεῖνον τρέχωμεν· μνήμην ἔσχομεν ἵνα ἐκεῖνον φέρωμεν· ἐπεὶ καὶ δημιουργουμένοις, αὐτὸς ἀρχέτυπον ἦν.
92. Οὐ γὰρ ὁ παλαιὸς τοῦ καινοῦ, ἀλλ’ ὁ νέος Ἀδὰμ τοῦ παλαιοῦ παράδειγμα. Εἰ γὰρ καὶ καθ’ ὁμοιότητα τοῦ παλαιοῦ τὸν νέον λέγεται γεγενῆσθαι, ἀλλὰ διὰ τὴν φθορὰν ἧς ἀπήρξατο μὲν ἐκεῖνος, ἐκληρονόμησε δὲ οὗτος, ὡς ἂν τὴν τῆς φύσεως ἀρρωστίαν τοῖς παρ’ ἑαυτῷ φαρμάκοις ἀνέλῃ, καί, ᾗ φησι Παῦλος, «καταποθῇ τὸ θνητὸν ὑπὸ τῆς ζωῆς».
93. Ὡς ἕνεκά γε τῆς φύσεως αὐτῆς ἀρχέτυπον ὁ παλαιὸς Ἀδὰμ ἡμῖν ἂν εἴη, τοῖς πρότερον ἐκεῖνον ἐπισταμένοις· ᾧ δὲ πάντα πρὶν εἶναι πρὸ τῶν ὀφθαλμῶν, ὁ πρεσβύτερος τοῦ δευτέρου μίμημα, καὶ κατὰ τὴν ἰδέαν ἐκείνου καὶ τὴν εἰκόνα πέπλασται μέν, οὐκ ἔμεινε δέ· μᾶλλον δὲ ὡρμήθη μὲν πρὸς ἐκείνην, οὐ κατείληφε δέ. Ὅθεν καὶ τὸν νόμον ἐδέξατο μὲν ἐκεῖνος, ἔσωσε δὲ οὗτος· καὶ τὴν ὑπακοὴν ἀπῃτήθη μὲν ὁ παλαιός, ἀπέδωκε δὲ ὁ νέος «μέχρι θανάτου, θανάτου δὲ σταυροῦ», φησὶ Παῦλος· καὶ ὁ μὲν παρανομῶν δῆλος ἦν, ὧν δέον ἄνθρωπον ἔχειν ἀτελῶς ἔχων· οὐ γὰρ παρῄει τὴν φύσιν ὁ νόμος ὃν ὑπερβάντα κολάζειν δίκαιον ἦν, ὁ δὲ τέλειος ἐν ἅπασιν ἦν, καί· «Τετήρηκα, φησί, τὰς ἐντολὰς τοῦ Πατρός μου.»
94. Καὶ ὁ μὲν τὴν ἀτελῆ ζωὴν εἰσήνεγκεν, ἣ μυρίων δεῖται βοηθημάτων· ὁ δὲ τῆς τελεωτάτης, λέγω δὴ τῆς ἀθανάτου, πατὴρ ἐγένετο τοῖς ἀνθρώποις. Καὶ πρὸς τὴν ἀθανασίαν ἡ φύσις ἠπείγετο μὲν ἐξ ἀρχῆς, ἀφίκετο δὲ ὕστερον ἐπὶ τοῦ Σωτῆρος σώματος, ὅπερ αὐτὸς εἰς τὴν ἀθάνατον ζωὴν ἀπὸ τῶν νεκρῶν ἀναστήσας, ἡγεμὼν ὑπῆρξε τῆς ἀθανασίας τῷ γένει. Καὶ ἵνα τὸ πᾶν εἴπω· τὸν ἀληθινὸν ἄνθρωπον καὶ τέλειον, καὶ τρόπων καὶ ζωῆς καὶ τῶν ἄλλων ἕνεκα πάντων, πρῶτος καὶ μόνος ἔδειξεν ὁ Σωτήρ.
95. Εἴ γε τοῦτό ἐστιν ὡς ἀληθῶς ὅρος ἀνθρώπου πρὸς ὃ βλέπων ἔσχατον ἔπλαττεν αὐτὸν ὁ Θεός, λέγω δὴ τὸν βίον τὸν ἀκήρατον, ἐπειδὰν φθορᾶς μὲν ᾖ καθαρὸν αὐτῷ τὸ σῶμα, γνώμη δὲ πάσης ἁμαρτίας ἀπηλλαγμένη· ἐνταῦθα γὰρ τέλειον ἂν εἴη τὸ κατ’ αὐτόν, ὅταν ὁ δημιουργὸς αὐτὸν ἃ δεῖν ᾠήθη πάντα ἐργάσηται, ἐπεὶ καὶ ἀγάλματος ἀποκαθίσταται κάλλος τῇ τελευταίᾳ τοῦ τεχνίτου χειρί· εἰ τοίνυν ὁ μὲν πολλοῦ τινος ἐδέησεν εἶναι τέλειος, ὁ δ’ ἦν ἐν ἅπασι, καὶ τῆς τελειότητος τοῖς ἀνθρώποις μετέδωκε καὶ τὸ γένος ἅπαν εἰς ἑαυτὸν ἥρμοσεν, πῶς οὐ τὰ δεύτερα τῶν προτέρων παραδείγματα, καὶ τὸν μὲν ἀρχέτυπον εἶναι χρὴ νομίζειν, τὸν δὲ ἐκεῖθεν εἰλῆφθαι; Τῶν γὰρ ἀτοπωτάτων πρὸς τὰ ἀτελῆ τὰ τελεώτατα πάντων ἐπείγεσθαι νομίζειν, καὶ τοῖς βελτίοσι παραδείγματα προκεῖσθαι τὰ χείρω, καὶ τοὺς τυφλοὺς ἡγεῖσθαι τοῖς βλέπουσιν.
96. Οὐ γὰρ ὅτι τὸν χρόνον πρότερα ἐκεῖνα δίκαιον ἂν εἴη θαυμάζειν, ἀλλ’ ὅτι τέλεια ταῦτα, τῶν ἀτελῶν ἀρχὰς εἶναι προσῆκε πιστεύειν, ἐκεῖνο ἐνθυμουμένους ὅτι καὶ πρὸς τὴν ἀνθρώπου χρείαν, πολλὰ κατεσκεύασται μέν, πρότερα δέ, καὶ ὁ πάντων τούτων κανὼν ἄνθρωπος ὕστατος ἁπάντων τῆς γῆς ἐξελήλυθεν.
97. Εἶεν. Ὑπὲρ τούτων τοίνυν ἁπάντων καὶ φύσει καὶ γνώμῃ καὶ λογισμοῖς ἄνθρωπος πρὸς τὸν Χριστὸν ἵεται, οὐ διὰ τὴν θεότητα μόνον, ἣ πάντων οὖσα τυγχάνει τέλος, ἀλλὰ καὶ τῆς φύσεως ἕνεκα τῆς ἑτέρας· καὶ οὗτος μὲν τὸ κατάλυμα τῶν ἀνθρωπίνων ἐρώτων, οὗτος δὲ τρυφὴ λογισμῶν, καὶ τὸ παρὰ τοῦτον ὁτιοῦν ἢ φιλεῖν ἢ λογίζεσθαι περιφανὴς τοῦ δέοντος ἁμαρτία καὶ τῶν ἐξ ἀρχῆς ὑποτεθέντων τῇ φύσει παρατροπή.
98. Ὡς ἂν δὲ πρὸς αὐτὸν ἔχειν ἀεὶ δυνώμεθα τὴν μελέτην καὶ ταύτης ὦμεν ἑκάστοτε τῆς σπουδῆς, αὐτὸν καλῶμεν ὅσαι ὧραι τῶν λογισμῶν τὴν ὑπόθεσιν. Πάντως δὲ οὐ παρασκευῆς πρὸς τὰς εὐχὰς δεῖ τόπων οὐδὲ βοῆς ἐκεῖνον καλοῦσιν. Οὐ γὰρ ἔστιν οὗ μὴ πάρεστιν, οὐδ’ ἔστιν ὅπως μὴ σύνεστιν ἡμῖν, ὅς γε τοῖς ζητοῦσι καὶ αὐτῆς ἔγγιόν ἐστι τῆς καρδίας.
99. Ἀκόλουθον δὲ καὶ τὰ παρὰ τῶν εὐχῶν ἡμῖν ὡς ἀπαντήσει μάλα πιστεύειν, καὶ μὴ ἐνδοιάζειν ὅτι πονηροὶ τὸν τρόπον ἡμεῖς, ἀλλὰ θαρρεῖν ὅτι «χρηστὸς» ὁ καλούμενος «ἐπὶ τοὺς ἀχαρίστους καὶ πονηρούς», ὅς γε τοσοῦτον ἀπέχει τοὺς προσκεκρουκότας τῶν δούλων δεομένους περιορᾶν, ὥστε μήπω καλέσαντας μηδὲ λόγον ὁντινοῦν ἐκείνου ποιησαμένους, αὐτὸς τὴν γῆν καταλαβὼν ἐκάλεσε πρῶτος· «Ἦλθον γάρ, φησί, καλέσαι ἁμαρτωλούς.»
100. Ὁ δὲ μηδὲ βουλομένους οὕτω ζητήσας, τίς ἂν εἴη καλούμενος; καὶ εἰ μισούμενος ἐφίλησε, πῶς ἀπώσεται φιλούμενος; Ὃ καὶ δηλῶν ὁ Παῦλος, «Εἰ ἐχθροὶ ὄντες κατηλλάγημεν τῷ Θεῷ διὰ τοῦ θανάτου τοῦ Υἱοῦ αὐτοῦ, φησί, πολλῷ μᾶλλον καταλλαγέντες σωθησόμεθα ἐν τῇ ζωῇ αὐτοῦ.»
101. Καὶ μήν, καὶ τὸ σχῆμα τῆς ἱκεσίας ἐνθυμηθῶμεν· οὐ γὰρ ἃ φίλους εἰκὸς αἰτεῖσθαι καὶ λαμβάνειν τούτων ἀξιοῦμεν τυγχάνειν, ἀλλ’ ὧν καὶ τοῖς ὑπευθύνοις καὶ προσκεκρουκόσιν ἐφεῖται δούλοις, καὶ μάλιστα τούτοις. Οὐ γὰρ ἵνα στεφανώσῃ τὸν Δεσπότην καλοῦμεν, οὐδ’ ἵνα ἄλλην τοιαύτην τινὰ κατάθηται χάριν, ἀλλ’ ἵν’ ἐλεήσῃ· ἔλεον δὲ καὶ συγγνώμην καὶ χρέους διάλυσιν καὶ τὰ τοιαῦτα, τοῦ φιλανθρώπου δεηθῆναι καὶ δεηθέντας μὴ κεναῖς ἀπελθεῖν, εἰ μὴ τοὺς ὑπευθύνους, τίνας εἰκός, εἴ γε «μὴ χρείαν ἔχουσιν οἱ ἰσχύοντες ἰατροῦ»; Εἰ γὰρ ὅλως ἀνθρώπους νενόμισται πρὸς τὸν Θεόν, ἔλεον ἐκκαλουμένην ἀφεῖναι φωνήν, τῶν ἀξίως ἐλέου πραττόντων, τῶν ἡμαρτηκότων ἐστὶν ἡ φωνή. Καλῶμεν δὲ τὸν Θεὸν καὶ γλώττῃ καὶ γνώμῃ καὶ λογισμοῖς, ἵνα πᾶσι δι’ ὧν ἁμαρτάνομεν τὸ φάρμακον τὸ μόνον σωτήριον ἐπιθῶμεν· «Οὐ γὰρ ἔστι, φησίν, ἕτερον ὄνομα ἐν ᾧ δεῖ σωθῆναι ἡμᾶς.»
102. Ἀρκέσει δὲ πρὸς ταῦτα πάντα καὶ τόνον παρέξει πρὸς τὴν σπουδὴν καὶ τὴν ἐπιφυομένην ἐξελεῖ τῆς ψυχῆς ῥᾳθυμίαν, ὁ τὴν ἀνθρώπου καρδίαν στηρίζων ἀληθῶς ἄρτος, ὃς τὴν ζωὴν ἡμῖν οὐρανόθεν ἧκε κομίζων, ὃν σιτεῖσθαι δεῖ ζητεῖν ἐκ παντὸς τρόπου· καὶ τὸ δεῖπνον τοῦτο συνεχὲς ποιουμένους ἔργον, φυλάττεσθαι τὸν λιμόν· καὶ μὴ τῷ μὴ σφόδρα προσήκειν τοῖς μυστηρίοις, πλέον ἢ προσῆκε τῆς τραπέζης ἀπεχομένους, ἀσθενεστέραν καὶ χείρω τοῖς ὅλοις ἐργάσασθαι τὴν ψυχήν, ἀλλὰ περὶ τῶν ἁμαρτημάτων προσιόντας τοῖς ἱερεῦσι, τῶν καθαρσίων πίνειν αἱμάτων.
103. Πάντως δὲ οὐχ οὕτω μεγάλων ὑπεύθυνοι γενοίμεθ’ ἂν ὥστε τῆς ἱερᾶς ἀποκεκλεῖσθαι τραπέζης, ἂν τούτοις ὦμεν συντραφέντες τοῖς λογισμοῖς. Καθάπερ γὰρ τῶν ἀθεμίτων εἴ τις τὰ πρὸς θάνατον ἁμαρτάνων ἔπειτα κατατολμῴη τῶν ἱερῶν, οὕτω τοῖς μὴ τὰ τοιαῦτα νοσοῦσι τὸν ἄρτον φεύγειν οὐκ ἐν καιρῷ· τοὺς μὲν γὰρ ἔτι τῇ γνώμῃ τοῖς ἄνθραξι πολεμοῦντας εὐλαβεῖσθαι προσήκει τὸ πῦρ καὶ μὴ σύνοικον αὑτοῖς λαμβάνειν πρὶν διηλλάχθαι· τοῖς δὲ τὴν μὲν γνώμην ὀρθῶς ἔχουσιν, ἑτέρως δὲ ἀρρωστοῦσι, τοῦ ῥωννύντος χρεία φαρμάκου, καὶ δεῖ βαδίζειν παρὰ τὸν τῆς ὑγείας τεχνίτην, ὃς «τὰς ἀσθενείας ἡμῶν ἔλαβε καὶ τὰς νόσους ἐβάστασε», καὶ μὴ τὸ νοσεῖν προϊσχομένους, ὑπὲρ οὗ ζητεῖν ἔδει, φεύγειν ἰασόμενον. Τὸ γὰρ αἷμα τοῦτο ταῖς αἰσθήσεσιν ἡμῶν ἐπιτίθησι θύρας καὶ διαβαίνειν οὐδὲν ἐᾷ τῶν λυμαίνεσθαι δυναμένων· μᾶλλον δὲ τὰς θύρας ἀποσημαινόμενον, τὸν ὀλοθρευτὴν ἀπωθεῖται· καὶ Θεοῦ νεὼν ἀπεργαζόμενον εἰς ἣν ἐχέθη καρδίαν, ἄμεινον ἢ τοὺς Σολομῶντος τοίχους τὸ αἷμα τὸ τυπικόν, συστῆναι παρ’ αὐτῇ πονηρὸν οὐ συγχωρεῖ, «τὸ βδέλυγμα τῆς ἐρημώσεως, φησίν, ἐν τόπῳ ἁγίῳ», ἀλλὰ «τῷ ἡγεμονικῷ Πνεύματι στηρίζων» τὸν λογισμόν, ὥσπερ ηὔξατο Δαβίδ, «τῆς σαρκὸς» ὑπ’ αὐτὸν ἄγει «τὸ φρόνημα», καὶ ὁ ἄνθρωπος βαθείας ἀπολαύει γαλήνης.
104. Καὶ τί ταῦτα περὶ τοῦ μυστηρίου μηκύνω, διὰ πολλῶν πρότερον εἰρημένων οἷα ποιεῖ τοὺς τελουμένους; Ἀλλ’ ἂν οὕτω Χριστῷ συνῶμεν τῇ τελετῇ, ταῖς εὐχαῖς, τῇ μελέτῃ, τοῖς λογισμοῖς, πρὸς πᾶσαν μὲν ἀρετὴν ἀσκήσομεν τὴν ψυχήν, «φυλάξομεν δὲ τὴν παρακαταθήκην», ᾗ κελεύει Παῦλος, καὶ τὴν ἀπὸ τῶν μυστηρίων ἡμῖν ἐντεθεῖσαν σώσομεν χάριν. Ὥσπερ γὰρ αὐτὸς μέν ἐστιν ὁ τελῶν, αὐτὸς δὲ τὰ μυστήρια, τὸν ἴσον τρόπον ὁ φυλάττων ἐν ἡμὶν ἃ δίδωσι, καὶ μένειν ἐφ’ οἷς ἐλάβομεν παρασκευάζων μόνος ἐστίν· «Ὅτι χωρὶς ἐμοῦ, φησίν, οὐ δύνασθε ποιεῖν οὐδέν».