Η μυστική θεολογία υπήρξε πνευματική τάση που διέτρεξε
όλη την ιστορία της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Ασχολείται με
την εσωτερική ζωή του Χριστιανού στην άμεση και πνευματική
του σχέση με το Θεό. Θεωρείται αποτέλεσμα της μοναστικής
πνευματικότητας και γνώρισμα της θρησκευτικής στάσης των
Βυζαντινών, στην προσπάθεια τους να συλλάβουν το θείο σε όλη
του την καθαρότητα. Ο τρόπος ενατένισης του θείου απορρέει
από τις νεοπλατωνικές θεωρίες, στις οποίες οι βυζαντινοί θεο¬
λόγοι έδωσαν τη μορφή μιας προσωπικής, μυστικής εμπειρίας.
Αίτια ανάπτυξης της μυστικής θεολογίας μπορούν να θεωρηθούν
οι φιλονικίες γύρω από το χριστιανικό δόγμα�
Ως θεμελιωτές της μυστικής θεολογίας αναφέρονται ο ψευ-
δο-Διονύσιος και ο Μάξιμος ο Ομολογητής. Σαφέστερα, ο ψευ-
δο-Διονύσιος πιθανώς είναι ο Διονύσιος ο Αρεοπαγίτης, στον
οποίο αποδίδονται κάποια έργα, γνωστά ως Αρεοπαγηικά αλλά
παντελώς άγνωστα μέχρι τις αρχές του αιώνα μ.Χ. Τότε γίνε¬
ται για πρώτη φορά αναφορά σε αυτά από μονοφυσίτες, οι οποί¬
οι προσπαθούσαν να πείσουν ότι ο συγγραφέας των έργων ήταν
ο Διονύσιος ο Αρεοπαγίτης. Τον επόμενο αιώνα τα μελέτησε και
ο Μάξιμος ο Ομολογητής, προσπαθώντας να προβάλλει την ορ¬
θόδοξη προσέγγιση των εννοιών που αναλύονταν σε αυτά. Οι με¬
λέτες του Μαξίμου γνωστοποίησαν τα έργα στην Ανατολική και
τη Δυτική Εκκλησία. Βέβαια, νεότεροι κριτικοί δεν συμφωνούν
ως προς την ταυτότητα του συγγραφέα των έργων, για αυτό και
ο δημιουργός τους αναφέρεται ως ψευδο-Διονύσιος. Πέρα, όμως,
Η μυστική θεολογία: Ο Διονύσιος Αρεοπαγίτης και η σχέση
του με τον νεοπλατωνισμό.
από τις διαφωνίες για το πρόσωπο του συγγραφέα, σημασία έχει
η θεολογική αξία των Αρεοπαγιτικών και πόσο αυτά επηρέασαν
τα θεολογικά δόγματα�.
Η καταφατική και η αττοφατική θεολογία
Εξετάζοντας τις θέσεις του Διονυσίου, διαπιστώνεται ότι δι¬
ακρίνει δύο θεολογικές οδούς, διαμέσου των οποίων προβαίνει ο
άνθρωπος στη γνώση του Θεού. Η πρώτη είναι η καταφατική θε¬
ολογία ή θετική, που προβαίνει στη θεϊκή γνώση με βεβαιώσεις,
και η δεύτερη είναι η αποφατική θεολογία ή αρνητική, που προ¬
βαίνει στη θεϊκή γνώση με αρνήσεις�. Σύμφωνα με τον Διονύσιο η
μυστική θεολογία είναι αποφατική, διότι ο άνθρωπος δεν μπορεί
να δώσει στον Θεό καταφατικούς προσδιορισμούς. Αυτό σημαί¬
νει ότι για τη σύλληψη του Θεού, που είναι άρρητος, ο αποδει¬
κτικός συλλογισμός μπορεί να επιφέρει παρερμηνείες, συνεπώς ο
μόνος δρόμος προσέγγισης του Θεού είναι η ενατένιση�.
Πιο αναλυτικά, η γνώση αφορά τα ορατά όντα, ο Θεός όμως,
που βρίσκεται πάνω από τα όντα, είναι άγνωστος. Αυτό συνε¬
πάγεται ότι για να τον πλησιάσει κανείς πρέπει να αρνηθεί ό,τι
γνωρίζει για τα ορατά όντα· δηλαδή ο Θεός συλλαμβάνεται μόνο
μέσω της άγνοιας, της «αγνωσίας». Κατά την πορεία της προσέγ¬
γισης του Θεού, παραμερίζονται -σταδιακά και δια μέσου συνε¬
χών αρνήσεων- όσα είναι αντικείμενα γνώσης και αποκαλύπτεται
ο Αγνωστος «μέσα στον γνόφο της τέλειας αγνωσίας». Ο Θεός
δεν είναι αντικείμενο, οπότε η προσέγγιση του δεν συνεπάγεται
τη γνώση αλλά την ένωση μαζί του. Σε περίπτωση, όμως, που ο
άνθρωπος, έχοντας πλησιάσει τον Θεό, γνωρίζει τι βλέπει, αυτό
σημαίνει αποτυχία· δεν πρόκειται για τον Θεό αλλά για κάτι κα¬
τώτερο, διότι μόνο για τα κατώτερα όντα υπάρχει γνώση�
Χαρακτηριστικά ο Διονύσιος, στον πρόλογο του Περί μυστι¬
κής θεολογίας συγγράμματος του, συμβουλεύει την άρνηση των
αισθήσεων και της λογικής για να φτάσει ο άνθρωπος μέσα στην
απόλυτη «αγνωσία», δηλαδή στην ένωση με τον Θεό. Ειδικότερα
προτρέπει: «συ δέ, ώ φίλε Τιμόθεε, τή περι τα μυστικά θεάμα¬
τα συντόνω διατριβή και τάς αισθήσεις άπόλειπε και τάς νοεράς
ΗΘΙΚΗ
Αρχόντισσα Κοκοτςακη
73
ενεργείας και πάντα αισθητά και νοητά και πάντα ουκ δντα και
δντα και προς την ενωσιν, ώς έφικτόν, άγνώστως άνατάθητι του
υπέρ πάσαν ούσίαν και γνώσιν· τη γάρ έαυτοΰ και πάντων άσχέ-
τω και άπολύτω καθαρώς έκστάσει προς τον ύπερούσιον του
θείου σκότους ακτίνα, πάντα αφελών και εκ πάντων απολυθείς,
άναχθήση»*�.
Στο σημείο αυτό, είναι χρήσιμο και αναγκαίο να αναφερθεί
πως ορισμένοι μελετητές διαπιστώνουν ομοιότητες, αλλά και δι¬
αφορές, ανάμεσα στον Διονύσιο και τους νεοπλατωνικούς φιλο¬
σόφους· κυρίως τον Πλωτίνο, σε ό,τι αφορά τον τρόπο προσέγ¬
γισης του «Ενός».
Ομοιότητες και διαφορές του Διονυσίου
με τον νεοττλατωνισμό
Ο Πλωτίνος, όπως και ο Διονύσιος, προτείνει, στην πρώτη
βαθμίδα της ανόδου, την απομάκρυνση από τα αισθητά όντα με
τη συγκέντρωση του νου και, στη συνέχεια, την πλήρη απελευ¬
θέρωση του απ' ό,τι μπορεί να συλλάβει· δηλαδή αντικείμενα
κατώτερα του «Ένος». Συμπληρωματικά, κοινό σημείο μεταξύ
Πλωτίνου και Διονυσίου είναι και η φύση του «Ενός» που προσ¬
διορίζεται με αρνητικούς ορισμούς�.
Στον αντίποδα, υπάρχει μερίδα μελετητών που δε συμμε¬
ρίζεται τη θέση «περί εύρεσης κοινού τόπου μεταξύ των δύο».
Μάλιστα, πολλοί μελετητές διακρίνουν μεταξύ των νεοπλατωνι¬
κών φιλοσόφων και του Διονυσίου μόνο εξωτερικές ομοιότητες,
λόγω του κοινού λεξιλογίου, και όχι ομοιότητες ως προς το δόγ¬
μα. Η άποψη αυτή εδράζεται στη θέση ότι ο Θεός, όσον αφορά
τους νεοπλατωνικούς, είναι αντικείμενο οριζόμενο καταφατικά,
η «αγνωσία» του εκπορεύεται από την αδυναμία του νου να το
συλλάβει· επειδή ο Θεός συνδέεται με την ενότητα, ενώ ο νους με
την πολλαπλότητα. Μια ακόμη αξιοσημείωτη διαφορά εντοπίζε¬
ται στην ιδέα ότι ο Θεός για τον Πλωτίνο δεν είναι από τη φύση
του Άγνωστος, απλώς ο άνθρωπος δεν μπορεί να τον κατανοήσει
ούτε με τη γνώση ούτε με τη διανοητική ενόραση, διότι, όταν η
ψυχή γνωρίζει ένα αντικείμενο, απομακρύνεται από την ενότητα.
ΙΟΥΝΙΟΣ 2017
Η μυστική θεολογία: Ο Διονύσιος Αρεοπαγίτης και η σχέση
του με τον νεοπλατωνισμό.
Η ένωση, επομένως, με τον Θεό θα επιτευχθεί μέσω της «εκ¬
στατικής οδού», όπου ο άνθρωπος γίνεται ένα με το αντικείμενο
γνώσης. Κατά συνέπεια, στην αρνητική οδό του Πλωτίνου, αυτό
που παραμερίζεται είναι η πολλαπλότητα. Συνάγεται, λοιπόν,
πως η «έκσταση» του Διονυσίου είναι έξοδος από το «είναι», ενώ
η «έκσταση» του Πλωτίνου αποτελεί υπαγωγή του «είναι» στην
απόλυτη απλότητα του Ενός�.
Ομοίως, άλλη μία διαφορά, που επισημαίνεται μεταξύ των
νεοπλατωνικών και του Διονυσίου, έγκειται στην «κάθαρση». Η
«πλατωνική κάθαρση» είναι διανοητικής φύσεως, με σκοπό την
απελευθέρωση της διάνοιας από τη συσχετική πολλαπλότητα
του «είναι». Αντίθετα, για τον Διονύσιο, η «κάθαρση» δηλώνει άρ¬
νηση της διάνοιας να δεχτεί το «είναι», ως ένα «είναι» στο οποίο
βρίσκεται εν κρυπτώ η ουσία και η γνώση του Θεού, και απο¬
μάκρυνση από την περιοχή του Κτιστού προς το Ακτιστο. Και
στις δύο περιπτώσεις πρόκειται για ένωση, αλλά στον Πλωτίνο
η ένωση με το «Έν» σημαίνει συνειδητοποίηση της αρχέγονης
οντολογικής ενότητας με το θεό. Στον Διονύσιο Αρεοπαγίτη, η
ένωση είναι μια πορεία αλλαγών, στο τέλος της οποίας ο άν¬
θρωπος χάνει τον εαυτό του και παραδίδεται ολοκληρωτικά στο
Αγνωστο, επιτυγχάνοντας, κατ' αυτόν τον τρόπο, όχι μόνο την
ένωση αλλά και τη «Θέωση». Ακολούθως, ο Διονύσιος υποστηρί¬
ζει ότι, ακόμα και σε αυτό το στάδιο, ο άνθρωπος απέχει απεί¬
ρως από τη γνώση του Θεού. Συμπερασματικά, ακόμη και αν ο
άνθρωπος φτάσει στις προσιτές από τα δημιουργήματα κορυφές,
η μονή λογική έννοια που μπορεί να έχει για τον Θεό είναι αυτή
της «αγνωσίας» του�.
Ο αττοφατισμός των Πατέρων της Εκκλησίας
Η θεολογική προσέγγιση του Διονυσίου μέσω των αρνήσεων
είναι αποδεκτή και από μεταγενέστερους Πατέρες της Εκκλησί¬
ας. Ο Μέγας Βασίλειος θεωρεί πως όχι μόνο η θεία ουσία αλλά
και οι δημιουργημένες δεν μπορούν να εκφραστούν με έννοιες,
γιατί, όσο και να αναλυθούν τα αντικείμενα με σκοπό να σχη¬
ματιστούν οι έννοιες τους, πάντα θα υπάρχει ένα «εξωλογικό
ΗΘΙΚΗ
Αρχόντισσα Κοκοτςακη
75
υπόλειμμα» που θα διαφεύγει της ανάλυσης. Πρόκειται για το
άγνωστο βάθος των πραγμάτων. Οι έννοιες που σχηματίζουμε
για το Θεό είναι δηλωτικές των ενεργειών του, που κατέρχονται
προς τον άνθρωπο χωρίς, όμως, να τον μεταφέρουν κοντά στην
απρόσιτη ουσία του Θεού��.
Ανάλογες είναι οι θέσεις και του Γρηγορίου Νύσσης, που
υποστηρίζει ότι κάθε έννοια αναφερόμενη στον Θεό είναι ομοί¬
ωμα, απατηλή εικόνα, είδωλο, διότι σχηματίζεται μέσα από την
ανθρώπινη κρίση βασισμένη σε μια νοητή αναπαράσταση. Πα¬
ρομοίως, ο Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός αναγνωρίζει την αδυναμία
να ειπωθεί ο Θεός και, πολύ περισσότερο, να κατανοηθεί. Την
αποφατική θεολογία υιοθετεί και ο Κλήμης Αλεξανδρείας, λέγο¬
ντας ότι ο άνθρωπος μπορεί να φτάσει στον Θεό «όχι ως είναι
αλλά ως ουκ είναι» και ότι μόνη η επίγνωση του απρόσιτου του
Θεού αποτελεί μια συνάντηση μαζί του. Κατά τον ίδιο τρόπο, ο
Ιωάννης ο Δαμασκηνός θεωρεί «άπειρον και ακατάληπτον» τον
Θεό και «μόνον αυτού καταληπτόν» την απειρία και ακαταλη-
ψία. Κάτι παρεμφερές διαπιστώνει και ο Γρηγόριος Παλαμάς,
που θεωρεί ότι ο άνθρωπος δεν μπορεί ούτε να εκφράσει, ούτε να
κατανοήσει, ούτε να δει την ουσία του Θεού, γιατί είναι ανώτερη,
άγνωστη, ασύλληπτη και άρρητη��
Φθάνοντας σε αυτό το σημείο, χρειάζεται να αναφερθούν άν¬
θρωποι που αξιώθηκαν τη γνώση του Θεού. Αυτοί είναι, κατά
τους Εκκλησιαστικούς Πατέρες, ο Μωυσής και ο Απόστολος
Παύλος, ο πρώτος εισερχόμενος στο γνόφο της αγνωσίας του
Θεού και ο δεύτερος ακούγοντας άρρητα λόγια. Ο Γρηγόριος
Νύσσης αναφέρει για τον Μωυσή πως «εισέρχεται στο γνόφο,
αφήνοντας πίσω του κάθε αίσθηση και κάθε γνώση, μέσα σε εκεί¬
νο το γνόφο είναι ο Θεός»��.
Αναφερόμενος, επίσης, στην ανάβαση του Μωυσή στο όρος
Σινά, ο Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός παρομοιάζει τη θεία φύση με
θάλασσα απροσδιόριστης και άπειρης ουσίας, πέρα από κάθε έν¬
νοια χρόνου και φύσης. Συνεχίζει λέγοντας πως το ανθρώπινο
πνεύμα προσπαθεί να σχηματίσει μια εικόνα του Θεού, χωρίς να
έχει δει τον ίδιο αλλά ό,τι τον περιβάλλει, η οποία χάνεται πριν
ΙΟΥΝΙΟΣ 2017
Η μυστική θεολογία: Ο Διονύσιος Αρεοπαγίτης και η σχέση
του με τον νεοπλατωνισμό.
καν σχηματιστεί��.
Τα συμπεράσματα, που θα μπορούσαν να συναχθούν βάσει
των ανωτέρω για τον αποφατισμό, θα ήταν ότι πρόκειται για μια
διάθεση του πνεύματος να μη σχηματίσει έννοιες για τον Θεό.
Δεν είναι, δηλαδή, μια αφηρημένη και αμιγώς διανοητική θεολο¬
γία που προσαρμόζει τα μυστήρια της θείας σοφίας στην ανθρώ¬
πινη σκέψη, αλλά μια υπαρξιακή στάση που απαιτεί την ανανέ¬
ωση του ατόμου. Ο αποφατισμός, ως η μόνη θεολογική οδός,
προφυλάσσει την ανθρώπινη σκέψη από τον σχηματισμό εννοι¬
ών, που θα αντικαταστήσουν τις πνευματικές πραγματικότητες
ακολουθώντας τη φυσική της κατεύθυνση. Στόχος στην πορεία
προσέγγισης των θεολογικών δογμάτων δεν είναι να προσαρμο¬
στεί το δόγμα στην ανθρώπινη λογική, αλλά να μεταβληθεί το
ανθρώπινο πνεύμα. Μόνο σε αυτή την περίπτωση θα μπορέσει
να αποδεχτεί τις αντινομίες που υπάρχουν στα δόγματα της Εκ¬
κλησίας��.
Εφόσον ολοκληρώθηκε η εξέταση της αποφατικής θεολογίας,
καλό θα ήταν να διασαφηνιστεί και ο ρόλος της καταφατικής θε¬
ολογίας, της θεολογίας «των θείων ονομάτων». Πρόκειται για μια
οδό που κατεβαίνει προς τον άνθρωπο, μια πορεία «θεοφανείων»,
φανερώσεων του θεού. Η τέλεια «θεοφανεία», αυτή της ενσάρκω¬
σης του Θείου Λόγου, αλλά και αυτές των κατώτερων βαθμίδων
«αποστερούν τον Θεό από αυτό που είναι φανερώνοντας Τον
σε ό,τι δεν είναι από τη φύση Του». Τα ονόματα που προσφέ¬
ρονται μέσω της καταφατικής θεολογίας διαπλάθουν εικόνες ή
ιδέες, που κατευθύνουν τον άνθρωπο στην πορεία προσέγγισης
του Θεού��.
Ο Μάξιμος ο Ομολογητής και η σχέση του
με τα αρεοτταγιτικά συγγράμματα
Στο πλαίσιο της μυστικής θεολογίας αναφέρεται και ο Μάξι¬
μος ο Ομολογητής, που έδρασε περί τα τέλη του ως τα μέσα
του μ.Χ. αιώνα. Οι αντιλήψεις του, σχετικά με τις οδούς προ¬
σέγγισης του Θεού και της αλήθειας, έχουν ομοιότητες με αυ¬
τές που αναφέρονται στα Περί μυστικής Θεολογίας αρζοτιαψτικά
ΗΘΙΚΗ
Αρχόντισσα Κοκοτςακη
77
συγγράμματα. Μάλιστα, θεωρείται ως ο θεολόγος που γεφύρωσε
τις διαφορές μεταξύ της θεολογίας του Διονυσίου και της πα¬
ραδοσιακής διδασκαλίας της Εκκλησίας. Επιπλέον, επηρεασμέ¬
νος από τον Αριστοτέλη, τους Πατέρες της Εκκλησίας και τον
Ωριγένη, διατύπωσε τη δική του θέση περί μυστικισμού, βάση
της οποίας αποτελούν η συνείδηση της ανεπάρκειας της λογικής
διαδικασίας στην πορεία προς τον Θεό και η ορμή για την ένωση
μαζί του�·".
Σε γενικές γραμμές, ο Μάξιμος επηρεάστηκε από τον Διονύ¬
σιο σχετικά με την έξοδο του ανθρώπου από τον Θεό και τη μετέ¬
πειτα απορρόφηση από αυτόν. Στάθηκε, όμως, περισσότερο στο
ζήτημα της αποκατάστασης των δημιουργημάτων. Απαιτείται να
αναφερθεί πως ο Μάξιμος διαιρεί τα όντα σε τέσσερις κατηγορί¬
ες: σε αυτό που δημιουργεί αλλά δεν έχει δημιουργηθεί, δηλαδή
τον Θεό ως αρχή, σε αυτό που δημιουργεί και έχει δημιουργηθεί,
δηλαδή τον Αόγο, σε αυτό που δε δημιουργεί αλλά έχει δημιουρ¬
γηθεί, δηλαδή τον άνθρωπο, και σε αυτό που δε δημιουργεί ούτε
έχει δημιουργηθεί, δηλαδή τον Θεό ως τέλος. Επιδίωξη όλων των
δημιουργημάτων είναι η ένωση με τον Θεό, για να επιτευχθεί
μέσω αυτής η σωτηρία και να μετατραπεί ο κόσμος και το ανθρώ¬
πινο σώμα σε πνεύμα��.
Αναλύοντας εκτενέστερα τη μυστική θεολογία του Μαξίμου,
φαίνεται πως ο ίδιος διέκρινε δύο είδη αλήθειας, των οποίων η
διαφορά σχετίζεται με τον τρόπο κατάκτησης της· αν κατακτά¬
ται με τον λόγο ή με τον νου. Στον πρώτο τρόπο προσέγγισης
της αλήθειας, μέσω του λόγου, απαραίτητη προϋπόθεση για την
κατάκτηση της είναι η αποδοχή της ύπαρξης δύο κόσμων, του
αισθητού και του νοητού, που ο ένας είναι αλληγορία και σύμ¬
βολο του άλλου. Ειδικότερα, ο νοητός κόσμος ανακαλύπτει με
μυστικό τρόπο τη συγκεκριμένη του μορφή στα συμβολικά είδη
του αισθητού κόσμου, ο οποίος, κατά αντίστοιχο τρόπο, εισέρχε¬
ται με τη γνώση στον νοητό κόσμο όπου οργανώνεται με λογικά
/ 1 β
Ο δεύτερος τρόπος προσέγγισης της αλήθειας, μέσω του νου,
παρουσιάζει ομοιότητες με τη διαδικασία προσέγγισης του θείου,
ΙΟΥΝΙΟΣ 2017
Η μυστική θεολογία: Ο Διονύσιος Αρεοπαγίτης και η σχέση
του με τον νεοπλατωνισμό.
έτσι όπως περιγράφεται στα αρεοπαγιτικά. Αυτό το είδος αλή¬
θειας είναι η ενόραση του νου, που ενώνει τον άνθρωπο με τον
Θεό, για αυτό δεν αποτελεί αλήθεια με τη συνηθισμένη σημασία
του όρου αλλά με την έννοια της ζωής κοντά στο Θεό. Για να
κατορθωθεί κάτι τέτοιο, είναι απαραίτητες ορισμένες αρετές: η
αγάπη, η σωφροσύνη και η προσευχή. Η αγάπη εξασθενεί το
θυμικό μέρος της ψυχής, η σωφροσύνη μειώνει την επιθυμία και
η προσευχή χωρίζει τον νου από τις άλλες σκέψεις, δηλαδή από
τις αντιλήψεις για τα όντα, και τον δένει με τον Θεό οδηγώντας
τον ίδιο τον άνθρωπο στη θέωση. Βέβαια, για να αποσπασθεί ο
νους από τις αντιλήψεις πρέπει να συναισθανθεί πως το «είναι»
υπερέχει του «γιγνώσκειν», γιατί το πρώτο είναι χαρακτηριστικό
του Θεού ενώ το δεύτερο του ανθρώπου. Αν επιτευχθεί αυτό,
τότε ο άνθρωπος κατακτά τη θέωση κατά χάριν��.
Σε καμία, όμως, περίπτωση δεν πρέπει να θεωρηθεί ότι το
γιγνώσκειν δεν χρειάζεται. Αντίθετα, αποτελεί τον πρώτο βαθμό
της πορείας προς τη θέωση, είναι αυτό που αποκαλύπτει τα μυ¬
στήρια των πραγμάτων δίνοντας την ώθηση και την ορμή προς το
Είναι. Στο σημείο αυτό συνδέονται οι απόψεις του Μαξίμου και
του ψευδο-Διονύσιου, που δεν προβάλλουν το γιγνώσκειν έναντι
του είναι και ταυτόχρονα ταυτίζουν τον Θεό με την αλήθεια και
το αγαθό. Πιο συγκεκριμένα, για τον Μάξιμο τα χαρακτηριστικά
της ανθρώπινης νόησης είναι η σοφία, η θεωρία και η βέβαιη
γνώση, που έχουν ως στόχο την αλήθεια. Από την άλλη πλευρά,
τα χαρακτηριστικά του λογικού είναι ο λόγος, η φρόνηση, η πρά¬
ξη, η αρετή και η πίστη, που στοχεύουν στο αγαθό. Επομένως,
στόχος της ψυχής είναι η αλήθεια και το αγαθό, δηλαδή ο Θεός�*�.
Εν κατακλείδι, τα κείμενα που φέρουν το όνομα του Διονυσίου
του Αρεοπαγίτου, υπογραμμίζοντας έντονα την αποφατικότητα
στη θεολογία, αναπτύσσουν τη θεωρία της «Θέας του Θεού», της
ενώσεως με τον Θεό, και παρακινούν τον άνθρωπο να απαλλαγεί
από τις αισθήσεις και τις νοητικές λειτουργίες, για να συναντή¬
σει τον Θεό μέσα στον «θείο γνόφο» και να απολαύσει τη χαρά
της «Θέας» του, μολονότι και αυτή θα παραμένει ασαφής. Τα
«Αρεοπαγιτικά» κείμενα κάνουν λόγο για μια κλιμακωτή ανά-
ΗΘΙΚΗ
Αρχόντισσα Κοκοτςακη
79
βαση. Σ' ένα σύστημα «προόδων» αντιστοιχούν ποικίλοι βαθμοί
εκλάμψεως. Ο σκοπός είναι να υψωθεί ο άνθρωπος και να φθά¬
σει τον Μοναδικό. Ποια είναι, λοιπόν, η σχέση των Αρεοπαγιτι-
κών κειμένων με τη νεοπλατωνική φιλοσοφική θεώρηση; Παρόλο
που οι απόψεις διίστανται, καθίσταται φανερό ότι οι βυζαντινοί
θεολόγοι, στηριγμένοι βιωματικά στη θεολογία της σαρκώσεως,
οδηγούνται σταθερά σε μια θεολογία της θεώσεως. Ο Μάξιμος ο
Ομολογητής, ο οποίος επιμένει ιδιαίτερα σ' αυτή τη διδασκαλία,
τονίζει ότι το δράμα του Θεού στον γνόφο είναι ήδη μετοχή στον
Θεό. Στη «θέωση», τελικά, οδηγεί η μετοχή και η μέθεξη των
ενεργειών του Θεού. Γινόμαστε «θεοί κατά χάριν», θεοί «άνευ της
κατ' ουσίαν ταυτότητος».
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Β. Ν. Τατάκη, Η Βυζαντινή Φιλοσοφία� Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού
Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, Αθήνα, 1977, σσ. 14-15.
2. Διονυσίου Αρεοπαγίτου, Περί -μυστικής θεολογίας� εκδ. Αρμός, Αθήνα, 2002,
σσ. 18-19.
3. Ό.7?., σελ. 20.
4. Β. Ν. Τατάκη, ό.η., σελ. 28.
5. Διονυσίου Αρεοπαγίτου, ό.π., σελ. 21.
6. Ό.π., σελ. 25. «...Εσύ δε, αγαπητέ Τιμόθεε, ασχολήσου έντονα με τα μυ¬
στικά θεάματα, άφησε τις αισθήσεις και τις νοερές ενέργειες, όλα τα αισθητά
και τα νοητά, όλα τα μη όντα και τα όντα, και όσο είναι εφικτό ανυψώσου για
να ενωθείς κατά τρόπο ακατάληπτο με αυτόν που είναι επάνω από κάθε ουσία
και κάθε γνώση. Διότι, όταν έλθεις σε έκσταση, που θα σε ελευθερώσει τελείως
από τον εαυτό σου και από όλα τα πράγματα, όταν αφαιρέσεις τα πάντα και
απαλλαγείς από τα πάντα, θα αναχθείς στην υπεροΰσια ακτίνα του θείου σκό¬
τους...».
7. Ό.π., σελ. 27.
8. Ό.π., σελ. 28.
9. Ό.π., σελ. 27.
10. Ό.π., σσ. 25-26.
11. Ό.π., σσ. 26-30.
12.'0.;?.,σσ. 27-28.
13.'0.;?.,σσ. 28-29.
14. Ό-τζ-, σσ. 36-37.
15. Ό-τζ-, σσ. 33-34.
16. Ό.τζ., σσ. 33-34.
ΙΟΥΝΙΟΣ 2017
Η μυστική θεολογία: Ο Διονύσιος Αρεοπαγίτης και η σχέση
του με τον νεοπλατωνισμό.
17. Β. Ν. Τατάκη, ό.η., σελ. 96.
18. Ό.π.. σελ. 95.
19. Ό.τζ., σελ. 88.
20. Ό.η.� σελ. 89.
ΗΘΙΚΗ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου