Η ΕΚΠΟΡΕΥΣΗ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΠΡΩΤ. ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΣΟΥΛΟΣ

 Ο  π. J. Meyendorff γράφει στο A study of Gregory Palamas, St. Vladimir’s Seminary Press, Crestwood , New York 1998, p.228,  ότι «δεν υπάρχει κανείς Βυζαντινός Θεολόγος των μέσων χρόνων, που δεν έλαβε μέρος, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, στην ατέλειωτη διαμάχη για την εκπόρευση του Αγίου Πνεύματος. Εξαίρεση δεν θα μπορούσε να αποτελέσει ο ιερός Γρηγόριος Παλαμάς, η διδασκαλία του οποίου για την εκπόρευση του Αγίου Πνεύματος υπήρξε ουσιαστικά  καί  η  εκκίνηση  της  όλης  θεολογικής  του  πορείας».
Όντως, αφορμή της θεολογικής παρέμβασης του αγίου Γρηγορίου Παλαμά, ήταν η αντίθεσή του  στις απόψεις του   Βαρλαάμ,  ενός ικανού θεολόγου   και   φιλοσόφου,   στον οποίο ο Αυτοκράτορας  Ανδρόνικος  Γ΄, ανέθεσε το  1334  να διεξαγάγει τον διάλογο με  την  αντιπροσωπία  του  πάπα και της Δυτικής Εκκλησίας, στην  Κωνσταντινούπολη, προκειμένου να επέλθει η ένωση  των δύο  Εκκλησιών.
Ο Βαρλαάμ αντέκρουσε  μεν,  τα επιχειρήματα  των Δυτικών, ο τρόπος δε, που θεολόγησε και η χρησιμοποίηση της διαλεκτικής μεθόδου, κυρίως στο ζήτημα του Filioque, θεωρήθηκε ότι έτεινε προς θεολογικό αγνωστικισμό.
Γι’ αυτό ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς, με σκοπό τη  διασάφηση  της αυθεντικής Ορθοδόξου διδασκαλίας,  συγγράφει  το 1335, δύο Αποδεικτικούς Λόγους, περί της εκπορεύσεως του Αγίου Πνεύματος, όχι τόσο ως  απάντηση στον Βαρλαάμ, όσο ως διευκρίνιση προς τους Λατίνους εκπροσώπους και κατ’ επέκταση στη Δυτική Εκκλησία, διότι έκρινε ανεπαρκείς τις θεολογικές θέσεις του Βαρλαάμ στον μεταξύ τους διάλογο, ο οποίος, ειρήσθω εν παρόδω, ακόμη διαρκεί.

Ο ιερός Πατήρ δεν περιορίζεται  μόνο στην αντίρρησή του, αλλά δομεί μέσα από την ήδη υπάρχουσα πατερική γραμματεία, τη δική του άποψη, συμβάλλοντας θετικά στο έτι τρέχον θέμα,  για την εκπόρευση του Αγίου Πνεύματος.
Το παρόν απόσπασμα, εκ του Β΄ Λόγου του, μας δίνει τη δυνατότητα να διαπιστώσουμε την βαθειά θεολογική του γνώση και επάρκεια, η οποία αξίως τον καθιστά μεταξύ των μεγάλων θεολόγων και πατέρων της Ορθόδοξης Εκκλησίας μας.
Απόσπασμα: Λόγος Β΄ παρ 73, Γρηγορίου Παλαμά, Περί Εκπορεύσεως του Αγίου Πνεύματος.
 «Το  Πνεύμα  το  άγιον  προ  αιώνων  και  επ’  αιώνας  και  έτι ιδιαίτατον μεν έχει της ιδιοτρόπου υπάρξεως το εκ του πατρός, της μόνης πηγαίας Θεότητος, εκπορεύεσθαι , τουτέστιν εκ της υπερθέου εκείνης ουσίας καθ’ υπόστασιν μόνην την πατρικήν. Ούτω δε ον εκ του πατρός ούτε αυτού διίσταται ποτέ, και τω υιώ ουχ  ήττον  ήνωται  ουσιωδώς τε και  αδιαστάτως,  αυτώ  τε επαναπαυόμενον   και   ίδιον   αυτού   υπάρχον   και   εν   αυτώ φυσικώς  διατελούν  αεί. Αυτός  γάρ  εστίν  ο  του  πνεύματος ταμίας. Ουδέν ουν καινόν, ει και εξ‘ αυτού και εκ της φύσεως αυτού προϊέναι λέγεται, καθ‘ υπόστασιν μέντοι την πατρικήν και δι‘ αυτού και εξ‘ αυτού φυσικώς και δίδοται και πέμπεται και  προχείται  και  προέρχεται,  δι’  αυτού  διδόμενόν  τε  και φανερούμενον, ει δε βούλει και εκπορευόμενον προς ους άξιον. Και  εκπόρευσιν  γαρ  είπουπερ  αν  εν  τοις  τοιούτοις  ακροάση   την φανέρωσιν νόει».
Το ουσιώδες της παρούσης διδασκαλίας «περί εκπορεύσεως του Αγίου Πνεύματος», σύμφωνα με το παραπάνω κείμενο  του  Γρηγορίου του  Παλαμά,  είναι στο ότι το  Άγιο  Πνεύμα  εκπορεύεται μόνο από τον Πατέρα, ο οποίος είναι πηγή της Θεότητος, «καθ’ ύπαρξιν  και κατ’ ενέργειαν». Δηλαδή, ο Άγιος Γρηγόριος δέχεται «διττή» πρόοδο του Αγίου Πνεύματος.
 Η  «καθ’  ύπαρξιν»  πρόοδος  του  Αγίου  Πνεύματος  είναι  η  άχρονη υποστατική   πρόοδος   του   Πνεύματος   από   μόνο   τον Πατέρα. Τα χαρίσματα αυτής της «αφράστου και  απερινοήτου κινήσεως», περιγράφονται με ενάργεια από τον άγιο  Γρηγόριο, ως εξής:  «Έστι δε καί η αναιτίως  τε    και απολελυμένως πάντῃ  και υπέρ ευδοκίαν   και φιλανθρωπίαν, ως μη κατά θέλησιν αλλά κατά φύσιν μόνην εκ του πατρός ούσα προαιώνιος  και υπερφυεστάτη του πνεύματος εκπόρευσις και κίνησις και πρόοδος». Ήτοι, το Άγιο Πνεύμα έχει μεν ως μόνη πηγή ολόκληρη τη Θεότητα, αλλά εις ό, τι αφορά την υπόστασή Του, μόνο εκ του Πατρός πηγάζει, καθώς ο άγιος Γρηγόριος λέγει: «πηγάζει εκ της θείας φύσεως, αλλά καθ’ υπόστασιν  μόνην  την  πατρικήν».  Στην προσπάθεια να αποδείξει και να καταδείξει   ο ιερός Πατέρας το  γεγονός επιμένει ότι   η   «καθ’   ύπαρξιν   πρόοδος   του   Αγίου Πνεύματος» αποτελεί υποστατικό ιδίωμα μόνοτου Πατρός καί όχι ιδίωμα της κοινής Ουσίας και  στις  τρείς  Θείες  υποστάσεις, διότι αν  το  «γεννάν»  και το «εκπορεύειν» ήταν συστατικό της μιας και μόνης Θείας Ουσίας, τότε θα  γεννιόταν  και ο Υιός     από  το  Άγιο  Πνεύμα  καί  το  Άγιο  Πνεύμα  θα εκπορευόταν και από τον Υιό.
Επομένως κατηγορηματικά ο ιερός  Πατέρας, αποφαίνεται ότι    το  μοναδικό αίτιο  στην  Αγία  Τριάδα είναι ο Πατήρ, «όπερ  άμφω,  το  τε  γεννάν  και Πατήρ  αίτιος  και  μόνος  αρχή  και  πηγή  θεότητος εστίν». ( Β΄ 36 ) Και συνεχίζει λέγων: «Εκεί δε, πάντῃ τε και πάντως εις Πατήρ, εις αίτιος. Ου γάρ ἐστι το γόνιμον αμφοίν,  αλλά μία πηγαία θεότης, ὁ Πατήρ.»
Επομένως, το  Άγιο  Πνεύμα «παρ’  αυτού  δε  μόνου  του Πατρός εκπορεύεται  αχρόνως  και  αναιτίως,  Αυτόν (τον Πατέρα)  μόνον  έχον  αιτίαν εαυτού τον μόνον αγέννητον Πατέρα». Ο άγιος Γρηγόριος υπερασπίζεται την υπόσταση του Θεού Πατέρα, ως την μόνη αρχή,  η οποία θεωρεί ότι  διασπάται  με  τη διατύπωση του  Filioque.  Όντως είναι προφανές ότι αν το Άγιο    Πνεύμα εκπορεύεται και  «εκ  του  Υιού», τότε συνυπάρχουν δύο αιτίες ή αρχές ήτοι: ο Πατήρ καί ο Υιός.
Αν δηλαδή, το Άγιο Πνεύμα εκπορεύεται και «εκ του Υιού», τότε και ο Υιός θα είναι συγχρόνως αίτιος με τον Πατέρα και ακόμη, αν και ο Υιός έχει το ιδίωμα του «εκπορεύειν», τότε θα υπάρχουν δύο αίτια και δύο αιτιατά στην Αγία Τριάδα, με τελικό αποτέλεσμα σύγχυσης των φύσεων και των υποστάσεων  της Αγίας Τριάδος. Συνεχίζων το σκεπτικό του ο άγιος Γρηγόριος λέγει ότι, αφού δεχόμαστε, ότι στην  Αγία  Τριάδα    υπάρχουν  ή  υποστατικά  ή  κοινά ιδιώματα, αν το «εκπορεύειν» είναι κοινό στον Πατέρα καί στον Υιό, τότε  θα  είναι  κοινό  και  στο  Άγιο  Πνεύμα  και τότε «τετράς  έσται  η Τριάς και το Πνεύμα γαρ εκπορεύσει έτερον πνεύμα». Δηλαδή ξεφεύγουμε οριστικά από την Αγία Τριάδα και πιστεύουμε σε Πολυθεΐα.
Ο άγιος Γρηγόριος με ενάργεια και οξυδέρκεια αντικρούει ακόμα και την έμμεση εκπόρευση του Αγίου Πνεύματος, η οποία τοποθετεί τον Υιό ανάμεσα στον Πατέρα και το Άγιον Πνεύμα, αντί του παραδεδεγμένου ότι ο Πατήρ είναι η ένωση των άλλων δύο προσώπων της Αγίας Τριάδος.
Παρατηρούμε, λοιπόν,  ότι  ο  ιερός  Γρηγόριος  οικειώνεται  στη θεολογία του, τις θεολογικές απόψεις των Πατέρων της Ανατολής, εις ό, τι αφορά την  πρωταρχικότητα  των  υποστάσεων  έναντι  της  ουσίας.  Θεωρεί  το  δόγμα  της διπλής εκπορεύσεως, της υποστατικής δηλαδή προόδου του Αγίου Πνεύματος,  εκ  του  Πατρός  καί  εκ  του  Υιού,  ως  μία  απειλή  στις ιδιότητες των υποστάσεων. Το γεγονός ότι ο Θεός είναι Ένας καί Τριαδικός και συγχρόνως το γεγονός ότι η μία υπόσταση (του Πατρός) είναι κοινό αίτιο των  άλλων  δύο  αποτελεί  τη  συγκεφαλαίωση  του  μυστηρίου  της οικονομίας κατά τον Άγιο Γρηγόριο.  Το Άγιο Πνεύμα επομένως δεν  μπορεί  παρά  να  εκπορεύεται  από  μόνο  τον  Πατέρα, καθώς λέγει χαρακτηριστικά ότι «ου το απλώς  εκπορευτόν  ίδιον  του Αγίου  Πνεύματος,  αλλά  το  εκ του Πατρός εκπορευτόν».
Εκτός όμως, από την «καθ’ ύπαρξιν» πρόοδο του Αγ. Πνεύματος από τον Πατέρα, ο Άγιος Γρηγόριος αποδέχεται την πρόοδο του Αγίου Πνεύματος «κατ’ ενέργειαν», η οποία μάλιστα είναι, και έγχρονη καί άχρονη. Τα  χαρίσματα  της  «κατ’  ενέργειαν»   έγχρονης  προόδου  του  Αγίου Πνεύματος, την  οποία  συγκαταβατικά  ο  Άγιος  Γρηγόριος  δέχεται  να ονομαστεί «εκπόρευσις», τα διατυπώνει με σαφήνεια λέγων ότι η πρόοδος αυτή ενεργείται εκ Πατρός δι’ Υἱοῦ, αλλά και εκ του Υιού ακόμη. Ονομάζεται δε,  ευδοκία, αποστολή,  δόσις,  συγκατάβασις και   γίνεται μόνο διά   φιλανθρωπία     και  για συγκεκριμένο σκοπό ή αιτία. 
Η «κατ’ ενέργειαν» πρόοδος του Αγίου Πνεύματος είναι φυσικό ιδίωμα της  Αγίας Τριάδος, ως δωρεά και χάρις του Αγίου Πνεύματος, όχι η υπόστασή Του, την οποία δεν μπορεί κανείς να λάβει. Αυτή η πρόοδος του Αγίου Πνεύματος ενεργείται από τον Πατέρα και τον Υιό, αλλά καί από το ίδιο το Άγιο Πνεύμα, ως κοινό ιδίωμα της Αγίας Τριάδος, φανερώνοντας  «το ομοφυές», «το ομότιμο» και «την ομοβουλία» των τριών θείων Υποστάσεων.
Σημαντική  είναι καί η επισήμανση που κάνει ο Γρηγόριος σχετικά με την σύγχυση των Λατίνων, που ταυτίζουν αΐδια την «εκπόρευση» και την «εν χρόνω αποστολή» του Αγίου Πνεύματος. Συνέπεια αυτής της ταυτίσεως είναι η αντίληψή  τους, ότι το  Άγιο Πνεύμα  έχει την  υπόσταση  του και «εκ  του Υιού», δηλαδή το Filioque.
Ο εκ των κορυφαίων, λοιπόν,  θεολόγων του ΙΔ΄ αιώνα, ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς, στη διδασκαλία του, για την εκπόρευση του Αγίου Πνεύματος, χρησιμοποιεί ολόκληρη την Εκκλησιαστική γραμματεία και διδασκαλία των Καππαδόκων Πατέρων, όπως του  Κυρίλλου  Αλεξανδρείας,  του  Ιερού  Φωτίου  καί  του  Πατριάρχου Γρηγορίου Β΄ του Κύπριου. Έτσι, πραγμάτωσε τη δική του συμβολή θέμα της εκπόρευσης του Αγίου Πνεύματος, η οποία συνίσταται:
1ον) Στην διατύπωση ότι το Άγιο Πνεύμα εκπορεύεται εκ της θείας φύσεως,  «καθ’ υπόστασιν» από τον Πατέρα μόνον.
2ον) Στην διευκρίνηση ότι η άχρονη υποστατική προέλευση του Αγίου Πνεύματος εκ του Πατέρα διακρίνεται ριζικά από την «κατ’ ενέργειαν»   φανέρωση   του   Αγίου   Πνεύματος   εν   χρόνω,   που αποτελεί ενιαία τριαδική ενέργεια.
3ον) Στην επισήμανση ότι η «κατ’ ενέργειαν» φανέρωση του Αγίου Πνεύματος δεν είναι μόνο έγχρονος,   αλλά καί άχρονος μέσα στην αΐδια κοινωνία των Προσώπων της Αγίας Τριάδος.

Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ του ΠΑΛΑΜΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΚΠΟΡΕΥΣΗ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ .

 .”Ώς αφετηρία της εξετάσεως της διδασκαλίας του Ιερού Γρηγορίου του Παλαμά , για την εκπόρευση του Αγίου Πνεύματος , θέτουμε το ακόλουθο απόσπασμα από τον Β ́ Λόγο « Περί εκπορεύσεως του Αγίου Πνεύματος » , ώς σημαντικό καί περιεκτικό , κατά την γνώμη μας , των βασικών σημείων της διδασκαλίας του : « Τό Πνεῡμα τό ἃγιον πρό αἰώνων καί ἐπ ‘ αἰῶνας καί ἒτι ἰδιαίτατον μέν ἒχει τῆς ἰδιοτρόπου ὑπάρξεως τό ἐκ τοῦ πατρός , τῆς μόνης πηγαίας θεότητος , ἐκπορεύεσθαι , τουτέστιν ἐκ τῆς ὑπερθέου ἐκείνης οὐσίας καθ’ ὑπόστασιν μόνην την πατρικήν .... Οὓτω δέ ὂν ἐκ τοῦ πατρός οὒτ’ αὐτοῦ διϊσταται ποτέ , καί τῶ υἱῶ οὐχ ἧττον ἣνωται οὐσιωδῶς τε καί ἀδιαστάτως , αὐτῶ τε ἐπαναπαυόμενον καί ἲδιον αὐτοῦ ὑπάρχον καί ἐν αὐτῶ φυσικῶς διατελοῦν ἀεί ̇αὐτός γάρ ἐστίν ὁ τοῦ πνεύματος ταμίας . Οὐδέν οὖν καινόν , εἰ καί ἐξ ‘ αὐτοῦ καί ἐκ τῆς φύσεως αὐτοῦ προϊέναι λέγεται , καθ ‘ ὑπόστασιν μέντοι τήν πατρικήν ̇καί δι ‘ αὐτοῦ καί ἒξ ‘ αὐτοῦ φυσικῶς καί δίδοται καί πέμπεται καί προχεῖται καί προέρχεται , δι’ αὐτοῦ διδόμενόν τε καί φανερούμενον , εἰ δέ βούλει καί ἐκπορευόμενον πρός οὓς ἂξιον. Καί ἐκπόρευσιν γάρ εἲπουπερ ἂν ἐν τοῖς τοιούτοις ἀκροάση , τήν φανέρωσιν νόει. » 8Τα βασικά σημεία της διδασκαλίας του Γρηγορίου Παλαμά , όπως συνάγονται από το απόσπασμα είναι τα εξής : α) Το Άγιο Πνεύμα εκπορεύεται « ἐκ τῆς οὐσίας καθ ́ ὑπόστασιν μόνην τήν πατρικήν. » β) Μόνη « πηγαία θεότης » είναι ο Πατήρ στην Αγία Τριάδα .Genoese of Galata , the Hospitalers of Rhodes and , later , the Legate of Urban V.” , βλέπεJ.Meyendorff : A study of Gregory Palamas , p. 2298 Γρηγορίου Παλαμά , Περί Εκπορεύσεως του Αγίου Πνεύματος , Λόγος Β ́ 73 , σ. 144 (στο εξής : Περί εκπορεύσεως ... Α ́ ή Β ́ ) . 6γ) Το Άγιο Πνεύμα είναι «ἲδιον » του Υιού καί επαναπαύεται σε Αυτόν«ἀεί » .δ) Το Άγιο Πνεύμα πέμπεται καί έκ του Υιού πρός τους αξίους « ἓν χρόνῳ. » (κατ ́ ενέργεια πρόοδος).1)Καθ’ ὓπαρξιν πρόοδος του Ἁγίου Πνεύματος .Ο Άγιος Γρηγόριος δέχεται « διττή πρόοδο » 9 του Αγίου Πνεύματος (1) Καθ’ ύπαρξιν (2) Κατ’ ενέργειαν .Η καθ’ ύπαρξιν πρόοδος του Αγίου Πνεύματος είναι η άχρονη υποστατική πρόοδος του Πνεύματος από μόνο τον Πατέρα . Τα χαρίσματα αυτής της «ἀφράστου καί ἀπερινοήτου κινήσεως » , περιγράφονται με ενάργεια από τον Γρηγόριο : Ἒστι δέ καί ἡ ἀναιτίως τε καί ἀπολελυμένως πάντῃ καί ὑπέρ εὐδοκίαν καί φιλανθρωπίαν, ὡς μή κατά θέλησιν ἀλλά κατά φύσιν μόνην ἐκ τοῦ πατρός οὖσα προαιώνιος καί ὑπερφυεστάτη τοῦ πνεύματος ἐκπόρευσις καί κίνησις καί πρόοδος .10Το Άγιο Πνεύμα « πηγάζει ἐκ τῆς θείας φύσεως , ἀλλά καθ ́ ὑπόστασιν μόνην τήν πατρικήν. »11Ο ιερός Πατήρ επιμένει στην κατάδειξη του γεγονότος ότι η καθ’ ύπαρξιν πρόοδος του Αγίου Πνεύματος αποτελεί υποστατικό ιδίωμα του Πατρός 12 καί όχι ιδίωμα της κοινής καί στις τρείς θείες υποστάσεις ουσίας . Άν το γεννᾶν καί ἐκπορεύειν εφαρμοζόταν στη θεία ουσία , η οποία είναι μία , τότε καί ο Υιός θα γεννιόταν καί από το Άγιο Πνεύμα καί το Άγιο Πνεύμα θα εκπορευόταν καί από τον Υιό . Ο ιερός Γρηγόριος είναι έν προκειμένω κατηγορηματικός στη διατύπωση του : Ο Πατήρ είναι το μοναδικό αἲτιο13 στην Αγία Τριάδα , « ὃπερ ἂμφω , τό τέ γεννᾶν καί 9 Αυτόθι , Α ́ 29 , σ.54 .10 Αυτόθι , Α ́ 29 , σ. 55 .11 Αυτόθι , Β ́ 65 , σ. 137.12« Τίς δ’ οὐκ οἶδεν , ὡς ὑποστατικόν ἐπί τῆς θεότητος τό αἲτιον ἐστίν ; Οὐκοῦν , εἰ μόνος ὁ Πατήρ αἲτιος καί μόνος ἀρχή καί πηγή θεότητος , οὐδεμία ἂρα τῶν θείων ὑποστάσεων ἑτέρα αἰτία καί ἀρχή καί πηγή θεότητος ἐστίν » . Αυτόθι , Β ́ 36 , σ.110 .13 « Ἐκεῖ δέ πάντῃ τε καί πάντως εἶς πατήρ , εἶς αἲτιος ̇οὐ γάρ ἐστι τό γόνιμον ἀμφοῖν , ἀλλά μία πηγαία θεότης , ὁ Πατήρ . » Αυτόθι , Β ́ 33 , σ.108 . 7ἐκπορεύειν συμπεριβάλλει14. Η μόνη πηγαία θεότης 15 δηλαδή η μοναδική αρχή της υπάρξεως των δύο άλλων θείων προσώπων – του Υιού καί του Αγίου Πνεύματος – είναι ο Πατήρ . Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο το Άγιο Πνεύμα « παρ’ αὐτοῦ δέ μόνου τοῦ πατρός ἐκπορεύεται ἀχρόνως καί ἀναιτίως , αὐτόν μόνον ἒχον αἰτίαν ἑαυτοῦ τόν μόνον ἀγέννητον πατέρα. »16Για τον Γρηγόριο Παλαμά , η διαφύλαξη της μοναρχίας του Θεού Πατέρα , η οποία διασπάται με το Filioque , είναι πολύ σημαντική 17Πράγματι , με την εκπόρευση του Αγίου Πνεύματος καί έκ του Υιού εισάγονται δύο αίτια καί παράλληλα δύο αρχές – δηλαδή ο Πατήρ καί ο Υιός – στην Αγία Τριάδα . Οι συνέπειες είναι πολλαπλές καί βαρύτατες . Αναφέρουμε κάποιες από αυτές : 1)Άν το Άγιο Πνεύμα είναι καί έκ του Υιού , τότε καί ο Υιός πρέπει να είναι αίτιος καί συγχρόνως Πατήρ ώς αίτιος .182)Άν ο Υιός έχει το Πατρικό ιδίωμα του εκπορεύειν ή θα είναι δύο τα αίτια καί δύο τα αιτιατά στην Αγία Τριάδα ή συνδραμοῦνται εἰς μίαν την ὑπόστασιν ὁ Πατήρ καί ὁ Υἱός .193)Σύγχυση υποστατικών καί φυσικών ιδιωμάτων 20 καί τελικά σύγχυση φύσεως καί υποστάσεως 21 στην Αγία Τριάδα .4)Αφού , στην Αγία Τριάδα , υπάρχουν ή υποστατικά ή κοινά ιδιώματα , άν το εκπορεύειν είναι κοινό στον Πατέρα καί στον Υιό, τότε θα είναι κοινό καί στο Άγιο Πνεύμα καί τετράς ἒσται ἡ Τριάς καί τό Πνεῦμα γάρ ἐκπορεύσει πνεῦμα ἓτερον.225)Πολυθεϊα 23 καί έκπτωση από την Αγία Τριάδα .246)Αποξένωση του Αγίου Πνεύματος από τη θεία φύση 25 με συνέπεια να γίνεται δούλο καί κτιστό το Πνεύμα .267)Άν το Άγιο Πνεύμα εκπορεύεται έστω εμμέσως – καί όχι αμέσως –έκ του Υιού , τότε ο Υιός θα είναι ένωση του Πατήρ καί του Αγίου Πνεύματος . Αυτό όμως καταλύει την αλήθεια , που εκφράζεται 14 Αυτόθι , Α ́1 , σ.28 .15 Αυτόθι , Ευχή (στ. 26-27) , σ.2516 Γρηγορίου Παλαμά , Περί ἐκπορεύσεως ... , Β ́ 15 , σσ. 92-93 .17 « .... εἷς ἡμῖν Θεός καί μοναρχία το προσκυνούμενον . » Αυτόθι , Α ́ 13 , σ.40 Για τις δογματικές αλήθειες που διασφαλίζει η μοναρχία του Θεού πρβλ. Χ.Σωτηρόπουλου , Θέματα Θεολογικά του ΙΔ ́αιώνος . 18 Αυτόθι , Α ́ 6 , σ.34 .19 Αυτόθι , Α ́ 7 , σ.34 .20 Αυτόθι , Α ́ 13 , σ.40 .21 Αυτόθι , Α ́ 15 , σ. 44 .22 Αυτόθι , Α ́15 , σ. 43 .23 Αυτόθι , Α ́ 37 , σ. 68 (βλέπε επίσης : Α ́ 12 , σ.39 « πολύθεος πλάνη » ).24 Αυτόθι , Α ́ 15 , σ.44 .25 Αυτόθι , Α ́ 14 , σ. 43 .26 Αυτόθι , Α ́ 14 , σ. 418στην Πατερική παράδοση , ότι δηλαδή ο Πατήρ είναι η ένωση των δύο άλλων Προσώπων στην Αγία Τριάδα.278)Αθέτηση της μοναρχίας καί του καθ ́ υπόστασιν ενιαίου του Πατήρ.28Παρατηρούμε , λοιπόν , ότι ο ιερός Γρηγόριος οικειώνεται στη θεολογία του , τη βασική θεολογική θέση των Πατέρων της Ανατολής για την πρωταρχικότητα των υποστάσεων έναντι της ουσίας . Η σκέψη του είναι καθαρά περσοναλιστική καί θεωρεί το δόγμα της διπλῆς ἐκπορεύσεως , της υποστατικής δηλαδή προόδου του Αγίου Πνεύματος , έκ του Πατρός καί εκ του Υιού , ώς μία απειλή στις ιδιότητες των υποστάσεων . 29Το γεγονός ότι ο Θεός είναι Ένας καί Τριαδικός καί συγχρόνως το γεγονός ότι η μία υπόσταση (του Πατρός δηλαδή) είναι κοινό αἲτιοτων άλλων δύο αποτελεί τη συγκεφαλαίωση του μυστηρίου της οικονομίας κατά τον Άγιο Γρηγόριο . 30 Το Άγιο Πνεύμα επομένως δεν μπορεί παρά να εκπορεύεται από μόνο τον Πατέρα . Έτσι , μπορούμε να πούμε , μαζί με τον Γρηγόριο τον Παλαμά ότι : οὐ τό ἀπλῶς ἐκπορευτόν ἲδιον τοῦ Ἁγίου Πνεύματος , ἀλλά το ἐκ τοῦ Πατρός ἐκπορευτόν .3127 Αυτόθι , Α ́ 23 , σ.52 .28 Αυτόθι , Α ́ 40 , σ.70 .29 Βλ. J. Meyendorff , ὃπ. παρ. σ.230 .30 Γρηγορίου Παλαμά , Περί εκπορεύσεως .... , Β ́ 18 , σ. 95 .31 Αυτόθι , Α ́ 22 , σ.51 .92)Κατ’ ἐνέργειαν πρόοδος τοῦ Ἁγίου Πνεῦματος .(α) Κατ’ ἐνέργειαν ἒγχρονη πρόοδος. Εκτός από την αίδια καθ’ ύπαρξιν πρόοδο του Αγ. Πνεύματος από μόνο τον Πατέρα , ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς δέχεται καί δεύτερη πρόοδο του Αγίου Πνεύματος την «κατ’ ενέργειαν» , η οποία μάλιστα είναι καί έγχρονη αλλά καί άχρονη .Τα χαρίσματα της κατ’ ενέργεια έγχρονης προόδου του Αγίου Πνεύματος την οποία συγκαταβατικά ο Άγιος Γρηγόριος δέχεται να ονομαστεί καί εκπόρευση – είναι τα εξής : Αυτή η πρόοδος ενεργείται ἐκ’ Πατρός δι’ Υἱοῦκαίἐκ τοῦ Υἱοῦ ακόμη . Ονομάζεται δέ εὐδοκία, ἀποστολή , δόσις , συγκατάβασις γίνεται διά φιλανθρωπίαν πάντοτε ἒν χρόνο καί πρός τινάς καί δι’ αἰτίας , με σκοπό να ἀγιάσει καί διδάξει καί ὑπομνήσῃ καί τούς ἀπειθεῖς ἐλέγξη .32Η κατ ’ ενέργειαν πρόοδος του Αγίου Πνεύματος είναι φυσικό ιδίωμα της Αγίας Τριάδος , είναι ενέργεια καί δύναμη της θεότητας 33 , είναι τα αὑχήματα τῆς θεῖας φῦσεως 34. Είναι η φανέρωση καί η μετάδοση του Πνεύματος στους αξίους 35 , στους οποίους επαναπαύεται καί ενοικεί τελεσιουργώντας την ανακαίνιση της ανθρώπινης ψυχής « ἐπί τό κρεῖττον » . Είναι ἡ δωρεά καί ἡ χάρις του Αγίου Πνεύματος , τα χαρίσματα του δηλαδή καί όχι η υπόσταση του , η οποία δεν μπορεί να λαμβάνεται από κανέναν .3632 Αυτόθι , Α ́ 29 , σσ. 54-55 καί Β ́ 15 , σ. 92 : « Ἐπέμφθη .... καί δι’ αἰτίαν , μᾶλλον δέ διά πολλάς αἰτίας ̇ἳνα μένῃ , φησί , μεθ’ ὑμῶν εἰς τόν αἰῶνα ἳνα ὑμᾶς διδάξῃ καί ὑπομνήσῃ πάντα ἃ εἶπον ὑμῖν , ἳνα μαρτυρήσῃ περί ἐμοῦ ... ἳνα ἐλέγξῃ τόν κόσμον ... ἳνα ἐμέ δοξάσῃ .... »33 Αυτόθι , Β ́ 12 , σ.88 .34 Αυτόθι , Β ́ 20 , σ. 96 .35 Αυτόθι , Α ́ 19 , σ. 47 .36 Αυτόθι , Β ́ 10 , σ. 86 . Βλέπε καί Β ́ 64 , σ. 135 : « Ἐκκέχυται τοίνυν οὐσιωδῶς δι’ ἡμᾶς καί μεθ’ ἡμᾶς ̇αὐτό γάρ ἐφανερώθη δι’ ἑαυτοῦ την θείαν δύναμιν παρέχον , ἀλλά καίπαρέστιν ἀεί οὐσιωδῶς ἡμῖν , πάντως δέ καί καθ’ ὑπόστασιν , κἂν ἡμεῖς τῆς οὐσίας ἢ τῆς ὑποστάσεως ἣκιστα μετέχωμεν , ἀλλά τῆς χάριτος . »Βλέπε καί Β ́ 75 , σ. 146 : « Οὐ γάρ αὐτή καθ’ ἑαυτήν ἡ οὐσία καί ἡ ὑπόστασις φανεροῦται ποτε τοῦ θείου πνεύματος . »Πρβλ. καί J. Meyendorff, μνημ. έργο, σ. 231: “ To prove, in his writings against Barlaam and Akindynos, that energy is quite distinct from the essence, Palamas tries to show that the charisms of the Spirit which are granted by grace are not the very hypostasis of the Spirit; the latter was communicated neither at Pentecost, nor in the spiritual gifts of which the New Testament speaks. In this context, Palamas distinguishes between those passages of the New Testament which speak of the Spirit (τόπνεῦμα) with the definite article, and those which speak of spirit (πνεῦμα) without the article; the 10Αυτή η πρόοδος του Αγίου Πνεύματος ενεργείται από τον Πατέρα καί τον Υιό αλλά καί από το ίδιο το Άγιο Πνεύμα 37 ώς ιδίωμα της Αγίας Τριάδος κοινό 38 εμφαίνοντας το ομοφυές , το ομότιμο καί την ομοβουλία των τριών θείων Υποστάσεων .39Ο Γρηγόριος Παλαμάς μιλώντας για την κατ’ ενέργειαν έγχρονη πρόοδο του Αγίου Πνεύματος δεν παραλείπει να αντιδιαστείλει με σαφήνεια από την καθ’ ύπαρξιν εκπόρευση του Πνεύματος από μόνο τον Πατέρα : Κοινά μέν οὖν καί πολλά τῆ μόνῃ ἁγίᾳ καί προσκυνητῆ τριάδι τά πρός ἡμᾶς ἐξ’ αὐτῆς θεῖα δόγματα καί ἡ τούτων δόσις , ἡ δέ τοῦ ἁγίου πνεύματος ἐκπόρευσις μία καί τοῦ πατρός ἰδία καί προαιώνιος .40Η αποδοχή της « διττής προόδου » του Αγίου Πνεύματος « καθ’ ὓπαρξιν » καί «κατ’ ἐνέργειαν» , αποτελεί για τον Άγιο Γρηγόριο τη δυνατότητα για να διακρίνει μεταξύ « Θεολογίας » καί « Οικονομίας » , μεταξύ δυο διαφορετικών καταστάσεων , οι οποίες όμως συγχρόνως σχετίζονται . Αυτό , το οποίο τις διακρίνει είναι η αιτία καί ο χρόνος ̇αυτό το οποίο τις συσχετίζει είναι η κατ ’ ενέργειαν φανέρωση του κοινού έργου των θείων υποστάσεων .41 Οι δύο όμως αυτές καταστάσεις άν και συσχετίζονται έν τούτοις δεν συγχέονται μεταξύ τους , γιατί η μέν οικονομία : ὣς ἡ ἐν χρόνω φανέρωση , ἒχει την αναφορά της στην θέληση του Θεοῦ Πατρός .... η δέ Θεολογία : ὣς ἡ ἂχρονη καί αϊδια ἐκπόρευση , στη φυσική προβολή ἢ πρόοδο . Η πρώτη είναι η κατάσταση φανερώσεως καί παρουσίας των θείων ενεργειών , η δεύτερη των θείων καί ομουσίων υποστάσεων , το κοινό έργο των οποίων φανερούται έν χρόνω μέσω των ακτίστων θείων ενεργειών , στην κτίση καί στην ιστορία . Αυτή ακριβώς η σύνδεση είναι που οδηγεί καί στην συσχέτιση των δύο καταστάσεων . 42Σημαντική είναι καί η επισήμανση που κάνει ο Γρηγόριος σχετικά με την σύγχυση των Λατίνων , που ταυτίζουν αϊδια εκπόρευση καί έν χρόνω αποστολή του Αγίου Πνεύματος . Συνέπεια αυτής της ταυτίσεως είναι η αντίληψη τους ότι το Άγιο Πνεύμα έχει την υπόσταση του καί έκ του latter signify gifts or spiritual energies, and naturally proceed from the Father and the Son, but also from the Spirit itself, for the whole essence of God is the “cause ” of the energies.” 37 Γρηγορίου Παλαμά , Περί εκπορεύσεως .... , Β ́ 11 , σ. 87 .38 Αυτόθι , σ . 88 (: Το διδόναι τῶν τριῶν ἐστιν ὑποστάσεων κοινόν ) , βλ. καί Αυτόθι , Β ́ 21 , σ. 97 : Ἐπεί δέ τῆς τρισυποστάτου θεότητος τά ἒργα κοινά , ἓν δέ τῶν ἒργων καί ἡ φανέρωσις , διά τοῦτο παρ’ ἑαυτοῦ τε πρός ἡμᾶς ἣκει καί παρά τοῦ πατρός καί τοῦ υἱοῦ πέμπεται , δι’ ὧν καί φανεροῦται τό καί παρ’ ἑαυτοῦ φανερούμενον , καθάπερ καί ὁ υἱός πρό αὐτοῦ. 39 Αυτόθι , Β ́ 43 , σ. 117 καί Β ́ 44 , σ.117 .40 Αυτόθι , Β ́ 12 , σ. 89 .41 Βλ. Χρυσοστ. Σαββάτου , Η περί εκπορεύσεως του Αγίου Πνεύματος διδασκαλία του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά . 42Αυτόθι , σ. 7411Υιού , δηλαδή το Filioque . Αλλά άν η έν χρόνω αποστολή ταυτίζεται με την αϊδια πρόοδο , τότε καί οΥιός γεννάται από τον Πατήρ καί το Άγιο Πνεύμα , σύμφωνα με το χωρίο του Ησαϊα : Κύριος ἀπέσταλκε με καί το Πνεῦμα αὐτοῦ .43Επιπλέον , άν η εκπόρευση ταυτίζεται με την αποστολή , η αποστολή δεν είναι ευδοκία καί θέληση – καί άρα κοινό έργο της Αγίας Τριάδος –τότε η υποστατική εκπόρευση του Αγίου Πνεύματος από τον Πατήρ καί τον Υιό είναι έργο θελήσεως καί επομένως το Πνεύμα δεν είναι άκτιστο καί συναϊδιο με τον Πατήρ καί τον Υιό αλλά κτιστό καί δούλο.44 Καί άν η εκπόρευση είναι έργο θελήσεως , τότε έγινε δια φιλανθρωπίαν καί δεν είναι υπέρ αιτίαν .Οι συνέπειες επομένως της ταυτίσεως αποστολής καί εκπορεύσεως είναι φοβερές . Καθίσταται έτσι φανερό ότι : οὐκ ταὐτόν ἀποστολή καί ἐκπόρευσις . Ἡ μέν γάρ ἀποστολή τῆς πρός ἡμᾶς συγκαταβάσεως ἐκφαίνει τήν πρόθεσιν ̇ἡ δέ ἐκπόρευσις τῆς καθ’ ἑαυτό παρά πατρός ὑπάρξεως τοῦ πνεύματος ἐστιν ὂνομα . 4543 Ησ. 48 , 16 . Βλέπε καί Γρηγορίου Παλαμά , Περί εκπορεύσεως .... , Β ́ 21 , σ.27 .44 Αυτόθι , Β ́ 22 , σ. 98 καί Β ́ 23 , σ.99 .45 Αυτόθι , Β ́ 25 , σ. 101 .

12(β) Κατ’ ἐνέργειαν ἂχρονη πρόοδος.Ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς συσχετίζοντας τη θεολογική σκέψη του Πατριάρχη Γρηγορίου Β ́ του Κύπριου , δεν περιορίζει την κατ’ ενέργειαν πρόοδο του Αγίου Πνεύματος μόνο στην έν χρόνω αποστολή αλλά δέχεται ότι αυτή είναι αιώνια καί γίνεται χρονική όταν το θελήσει ο Πατήρ καί ο Υιός 46 : Τό μέν γάρ πέμπειν ἒχειν το Πνεῦμα το Ἃγιον πρός τους ἀξίους κοινόν ἐστιν ἐξ’ ἀϊδίου τῶ πατρί καί τῶ υἱῶ ̇ πέμπει δε χρονικῶς ἑκάτερος , ἀμφότεροι δέ μᾶλλον ὁπότε δέοι.47Είναι σαφές ότι η αποστολή γίνεται ἐν χρόνω και δι’αἰτίαν , το αποστελλόμενο όμως δεν είναι κάτι χρονικό καί πεπερασμένο , αλλά η άχρονη καί αϊδια ενέργεια της τρισυπόστατης φύσεως , που πηγάζει από αυτήν καί η οποία είναι κοινή καί στις τρείς θείες υποστάσεις αϊδίως. Η φανέρωση καί η χορήγηση του Πνεύματος τελείται έν χρόνω έκ του Υιού καί διά του Υιού , το χορηγείν όμως το έχει ανάρχως ο Υιός , ο οποίος έχει ανάρχως το Πνεύμα αναπαυόμενον σε Αυτόν .48Η οικονομική φανέρωση της Αγίας Τριάδος έχει την αιτία της στην«ἐν τῆ θεολογία ἀϊδια κοινωνία καί σχέση τῶν τριῶν θείων ὁμοουσίων ὑποστάσεων»49. Το Πνεύμα , επομένως , δεν είναι «ἐκ τοῦ Υἱοῦ , ἀλλά σύν τῶ Υἱῶ ἐκ Πατρός » στην αϊδια τριαδική κοινωνία . Περαιτέρω ο Άγιος Γρηγόριος αναλύει ότι το Άγιο Πνεύμα αναπαύεται στον Υιό αιωνίως , γι’ αυτό καί ο Υιός ονομάζεται ταμίας του πνεύματος .50 Το Άγιο Πνεύμα είναι : συνημμένο φυσικώς τῶ Πατρί καί τῶ Υιῶ ἀδιαστάτως τε καί ἀϊδίως 51καί με αυτή την έννοια είναι πνεύμα τού Υιού : Το θεῖον πνεῦμα καλεῖται τοῦ υἱοῦ , ἀλλ’ οὐχ ὡς ἐκ τοῦ υἱοῦ , ἀλλ’ ὡς ἒν τῶ ὑιῶ φυσικῶς ἐξ ‘ ἀϊδίου ὂν .52Ο τύπος του Filioque σε μία ορθολογική θεώρηση βρίσκει τη θέση του στο σχέδιο της θείας αποκαλύψεως . Αλλά αυτή η φανέρωση του Υιού έν Αγίω Πνεύματι είναι χρονικά περιορισμένη ή είναι αιώνια