ΠΕΡΓΑΜΗΝΟ ΨΑΛΤΗΡΙ

1. Βιβλιοθήκη

Στάχωση τοῦ κώδικος 214 ἀπό τό βιβλιοδετικό ἐργαστήριο τῆς Μονῆς. 1433.

῾Η Βιβλιοθήκη τῆς Μονῆς, ἀποτελούμενη ἀπό περίπου 400 χειρόγραφα καί περισσότερα ἀπό 3500 ἔντυπα βιβλία, στεγάζεται σήμερα καί πάλι στόν δεύτερο ὄροφο τοῦ ἀνακαινισμένου Πύργου.

Στή Μονή μαρτυρεῖται ἡ λειτουργία βιβλιογραφικοῦ ἐργαστηρίου εὐθύς ἀμέσως μετά τήν ἵδρυσή της, γεγονός πού πιστοποιεῖται καί ἀπό τίς εἰδικά διαμορφωμένες κόγχες στόν Πύργο, πού ἐξυπηρετοῦσαν τήν ἐργασία ἑνός κωδικογράφου. ῾Η λειτουργία του ὑπῆρξε ἄλλοτε συστηματική καί ἄλλοτε σποραδική, ἀναλόγως μέ τίς ἱστορικές συγκυρίες. Γιά τήν πρώτη αὐτή περίοδο λειτουργίας του γνωρίζουμε τά ὀνόματα τῶν γραφέων μοναχῶν ᾿Ιγνατίου, Διονυσίου, Γερασίμου καί Θεολήπτου, ἐνῶ στίς πρῶτες δεκαετίες τοῦ 15ου αἰῶνος συνεχίζεται ἡ παραγωγή χειρογράφων ἀπό τόν Δαβίδ τόν Ραιδεστινό, σημαντικό κωδικογράφο μουσικῶν χειρογράφων, καί τόν Κάλλιστο. Μία δεύτερη περίοδος συστηματικῆς λειτουργίας τοῦ βιβλιογραφικοῦ της ἐργαστηρίου εἶναι ὁ 16ος αἰώνας. Γιά τήν περίοδο αὐτή μᾶς εἶναι γνωστά τά ὀνόματα τῶν παντοκρατορινῶν κωδικογράφων Νείλου, Σάβα, Παφνουτίου καί Μιχαήλ, ἐνῶ τήν ἴδια περίοδο στήν παντοκρατορινή Καλύβη τοῦ ῾Αγίου Βασιλείου στήν Καψάλα συνέχισε τό βιβλιογραφικό του ἔργο ὁ ὅσιος Θεόφιλος ὁ μυροβλύτης, κατά τήν τελευταία περίοδο τοῦ βίου του. ῾Ο ὅσιος Θεόφιλος, γνωστός γραφέας δεκάδων κωδίκων, ἀποκειμένων σήμερα σέ Βιβλιοθῆκες ἐντός καί ἐκτός τοῦ ῾Αγίου ῎Ορους, θά ἀφιερώσει στή Βιβλιοθήκη τῆς Μονῆς τόν κώδικα 85, Συναξαριστή τῶν μηνῶν Σεπτεμβρίου-Φεβρουαρίου.

Κώδ. 41. Περγαμηνά παράφυλλα μέ ἀποσπάσματα Εὐαγγελίου. 7ος αἰ.

Τό ἔργο ἀντιγραφῆς κωδίκων ἀπό παντοκρατορινούς μοναχούς θά συνεχιστεῖ σποραδικά κατά τούς ἑπόμενους αἰῶνες τῆς Τουρκοκρατίας. ᾿Από τόν βίο τοῦ ἁγίου ᾿Ιωσήφ, μητροπολίτη Τιμισοάρας, γνωρίζουμε ὅτι, ὅταν ἐγκαταβίωσε, περί τά τέλη τοῦ 16ου αἰῶνος, στή Μονή καί ἐκάρη μοναχός, ἐπιδόθηκε στό ἔργο τῆς ἀντιγραφῆς κωδίκων καί ἐξελίχθηκε σέ ἄριστο καλλιγράφο, ἐνῶ σέ βιβλιογραφικά σημειώματα κωδίκων τῆς Μονῆς ἤ ἄλλων ἁγιορειτικῶν κωδίκων συναντοῦμε τά ὀνόματα τῶν Μερκουρίου (κώδ. 113) καί Μελχισεδέκ Παντοκρατορινοῦ (κώδ. 402 καί 448) τόν 18ο αἰώνα, καί ᾿Ιωάσαφ, ᾿Αγάθωνος (κώδ. 369), Γαβριήλ (κώδ. Βατοπεδίου 1411), Σαμουήλ (κώδ. ῾Αγ. Παντελεήμονος 201) καί ᾿Αθανασίου Παντοκρατορινοῦ (κώδ. 389 καί 424) τόν 19ο αἰώνα.

Περγαμηνό Ψαλτήριο. Κώδικας 61. 9ος αἰ.

῾Η Βιβλιοθήκη τῆς Μονῆς διαθέτει σήμερα ἀρκετά σπάνια, ἐξαιρετικῆς τέχνης καί σπουδαιότητας βυζαντινά καί μεταβυζαντινά χειρόγραφα. ᾿Αξίζει νά σημειωθεῖ ὅτι 68 κώδικες εἶναι περγαμηνοί, ἐνῶ φυλάσσονται καί τρία περγαμηνά εἰλητάρια τοῦ 14ου αἰῶνος καθώς καί τέσσερις βομβύκινοι κώδικες. Φυλάσσονται ἐπίσης 9 ἀραβικά χειρόγραφα καί μερικοί ρουμανικοί μουσικοί κώδικες. Μνημονεύουμε ἰδιαιτέρως:

Μικρογραφία ἀπό τόν Κώδικα 61. Ὁ Κύριος μέ τούς Ἀποστόλους.

Μικρογραφία ἀπό τόν Κώδικα 61. Ὁ βασιλεύς Σαούλ καί οἱ Ζιφαῖοι.

α) τό περγαμηνό Ψαλτήριο ἀρ. 61, ἕνα ἀπό τά ἐλάχιστα (σώζονται τρία σέ ὁλόκληρο τόν κόσμο) εἰκονογραφημένα Ψαλτήρια τῆς εἰκονομαχικῆς περιόδου (α´ ἥμισυ τοῦ 9ου αἰῶνος), μέ παλίμψηστο κείμενο καί 97 παρασελίδιες μικρογραφίες, μέ θεματολογία ἀπό τήν Παλαιά καί τήν Καινή Διαθήκη, πού ἀντιπροσωπεύουν ἕνα πρώιμο εἶδος μεταεικονομαχικῆς βυζαντινῆς τέχνης ἡ ὁποία χαρακτηρίζεται ἀπό ἀρκετά μεγάλη ἐλευθερία,

β) τόν περγαμηνό κώδ. 234, τόν γνωστό ὡς «Εὐαγγέλιο τοῦ ἁγίου ᾿Ιωάννου τοῦ Καλυβίτου» (μέσα τοῦ 11ου αἰῶνος), ἕνα ἐξαιρετικῆς ποιότητας εἰκονογραφημένο χειρόγραφο μέ ποικίλη ὕλη καί μοναδικές μικρογραφίες μέ παραστάσεις τῶν Εὐαγγελιστῶν καί διαφόρων ἁγίων. Αὐτό τό χειρόγραφο καταγράφει ἀνάμεσα στά «ἐξαίρετα κειμήλια τοῦ ῎Ορους» ὁ γνωστός λόγιος Ξηροποταμηνός μοναχός Καισάριος Δαπόντες στό ἔργο του Κῆπος Χαρίτων:

«Εἰς δὲ τοῦ Παντοκράτορος τὸ Μοναστήρι τώρα | εἶναι τὸ Εὐαγγέλιον ἐκεῖ διὰ τὴν ὥρα, | ἐκεῖνο τὸ περίφημον, ὁποὺ τοῦ Καλυβίτου | τοῦ ᾿Ιωάννου λέγεται, μαζί μας ἡ εὐχή του».

῾Ο ἐν λόγω κώδικας, τοῦ ὁποίου γίνεται ἰδιαίτερη μνεία ἀπό τόν ῎Αγγλο περιηγητή R. Curzon τό 1837, ἐκλάπη τό 1898 ἀλλά ἐντοπίσθηκε λίγο ἀργότερα στήν ᾿Αθήνα καί ἐπεστράφη στή Μονή, γεγονός τό ὁποῖο στήν παράδοση τῆς Μονῆς συνδέεται μέ θαυμαστή ἐπέμβαση τοῦ ἁγίου Μηνᾶ,

γ) τό περγαμηνό Εὐαγγελιστάριο ἀρ. 10, τό ὁποῖο χρονολογεῖται τό 12ο αἰώνα καί εἶναι διακοσμημένο μέ ἐπίτιτλα καί πρωτογράμματα μέ φυτικά καί ζωϊκά θέματα,

δ) τό ἐπίσης περγαμηνό Τετραευάγγελο ἀρ. 47, διακοσμημένο τό 1301 μέ παραστάσεις τῶν Εὐαγγελιστῶν, ἔργο τοῦ γνωστοῦ Θεσσαλονικέως καλλιγράφου Θεοδώρου ῾Αγιοπετρίτου,

ε) τόν κώδ. 251 τοῦ 14ου αἰῶνος, πού περιέχει πολλά ἀπό τά ἔργα τοῦ γνωστοῦ ἡσυχαστοῦ θεολόγου ᾿Ιωσήφ Καλοθέτου, καί τόν ὁποῖο εἶχε χρησιμοποιήσει ὁ ὅσιος Νικόδημος στό ἔργο του Κῆπος Χαρίτων («᾿Ιωσὴφ ὁ Καλοθέτης... ἔχει καὶ βίβλον ἰδίαν, σῳζομένην ἐν τῇ ῾Ιερᾷ καὶ Βασιλικῇ Μονῇ τοῦ Παντοκράτορος»),

στ) τόν κώδ. ἀρ. 127 (μέσα 15ου αἰῶνος), αὐτόγραφο τῶν ἔργων τοῦ πατριάρχη Γενναδίου τοῦ Σχολαρίου,

ζ) τόν κώδ. ἀρ. 284 (τέλος 15ου αἰῶνος), ὁ ὁποῖος περιλαμβάνει τούς ἕξι Κανόνες στήν ἑορτή τῆς Μεταμορφώσεως, πού συνέθεσε ὁ γνωστός λόγιος Ματθαῖος Καμαριώτης εἰδικά γιά τή Μονή,

η) τόν κώδ. ἀρ. 140, τό μοναδικό χειρόγραφο πού μᾶς παραδίδει τά ἔμμετρα ποιήματα τοῦ κρητικοῦ ποιητῆ Λεονάρδου Ντελλαπόρτα (15ος αἰώνας),

θ) τόν κώδ. ἀρ. 85 (τοῦ ἔτους 1538), Συναξαριστή τῶν μηνῶν Σεπτεμβρίου-Φεβρουαρίου πού ἀντέγραψε ὁ ὅσιος Θεόφιλος ὁ Παντοκρατορινός καί τόν ὁποῖο χρησιμοποίησε ὡς πρωτογενῆ βάση ὁ ὅσιος Νικόδημος ὁ ῾Αγιορείτης κατά τή συγγραφή τοῦ μνημειώδους Συναξαριστοῦ του, ὅπως ὁμολογεῖ ὁ ἴδιος στό Προοίμιό του· «κατῆλθον εἰς τὴν ἱεράν, σεβασμίαν καὶ βασιλικὴν μονὴν τοῦ Παντοκράτορος, ἧς ἐν τοῖς ὁρίοις κατοικῶ, καὶ ἔλαβον τὸν χειρόγραφον αὐτῆς Συναξαριστήν, ἐν δυσὶ Τόμοις διῃρημένον, καλλιγράφου καὶ ὀρθογράφου χειρὸς ὄντα φιλοπόνημα»,

ι) τόν λειτουργικό κώδικα 266, πού γράφεται ἀπό τόν γνωστό συγγραφέα, ὑμνογράφο καί γραφέα κωδίκων τοῦ 17ου αἰῶνος Ματθαῖο Μυρέων καί ἀφιερώνεται «τῇ ἁγίᾳ καὶ σεβασμίᾳ καὶ βασιλικῇ μονῇ τοῦ Παντοκράτορος, τῇ ἐν τῷ ἁγιωνύμῳ ὄρει τοῦ ῎Αθωνος» τό 1624 καί, τέλος,

ια) τόν ἀκαταλογογράφητο κώδ. 13, αὐτόγραφο τοῦ ὁσίου Νικοδήμου τοῦ ῾Αγιορείτη, πού φέρει τήν ἐπιγραφή «Κανόνας ὀκτώηχος νέος εἰς τὰ εἰσόδια τῆς κυρίας     ἡμῶν Θεοτόκου, ψαλλόμενος κατὰ πᾶν Σάββατον» καί γράφηκε κατ᾿ αἴτηση τῶν πατέρων τῆς Μονῆς Χιλανδαρίου, τό καθολικό τῆς ὁποίας εἶναι ἀφιερωμένο στήν ἑορτή τῶν Εἰσοδίων.

῎Ας σημειωθεῖ ἐπίσης, ὅτι ἡ Βιβλιοθήκη τῆς Μονῆς ὑπέστη κατά καιρούς ποικίλες ἀπώλειες, ὅπως οἱ σοβαρές καταστροφές πού προκλήθηκαν μετά τήν ᾿Επανάσταση τοῦ 1821, καθώς καί ἀφαιμάξεις, πού τῆς στέρησαν ἕνα ὄχι εὐκαταφρόνητο ἀριθμό σημαντικῶν χειρογράφων, τά ὁποῖα σήμερα ἀπόκεινται σέ βιβλιοθῆκες τοῦ ἐξωτερικοῦ. Χαρακτηριστική εἶναι ἡ περίπτωση τοῦ

Ρώσου ᾿Αρσενίου Σουχάνωφ, ὁ ὁποῖος, σέ μία ἀποστολή του στό ῞Αγιον ῎Ορος στά μέσα τοῦ 17ου αἰῶνος, ὑποστηριζόμενη ἀπό τόν Τσάρο καί τόν πατριάρχη τῆς Μόσχας, ἀφαίρεσε ἑκατοντάδες πολύτιμους κώδικες ἀπό τίς βιβλιοθῆκες ὅλων σχεδόν τῶν ἁγιορειτικῶν Μονῶν, μεταξύ αὐτῶν καί 31 πολύ ἀξιόλογα χειρόγραφα τῆς Μονῆς. Οἱ κώδικες αὐτοί συναπετέλεσαν μέ τούς ὑπόλοιπους ἁγιορειτικούς κώδικες τό μεγαλύτερο μέρος τῆς συλλογῆς τῆς Συνοδικῆς Βιβλιοθήκης τῆς Μόσχας (σήμερα ῾Ιστορικοῦ Μουσείου) καί φέρουν τούς ἀριθμούς 30, 84, 90, 97, 106, 122, 130, 132, 135, 171, 176, 189, 191, 197, 207, 241, 280, 306, 307, 326, 341, 344, 348, 350, 354, 364, 369, 371, 410, 421, 464 στόν κατάλογο τοῦ Vladimir καί τήν ἔνδειξη «Βιβλίον τοῦ Παντοκράτορος Χριστοῦ» ἤ ἁπλῶς «Τοῦ Παντοκράτορος».

᾿Από τή Βιβλιοθήκη τῆς Μονῆς προέρχονται καί οἱ κώδ. 48, 49 καί 69, οἱ ὁποῖοι βρίσκονται στή Συλλογή τοῦ Βυζαντινολογικοῦ Κέντρου Dumbarton Oaks στήν Οὐάσιγκτον, ἐνῶ στόν κάλαμο τοῦ κωδικογράφου ᾿Ιγνατίου Παντοκρατορινοῦ ἀνήκουν ἐν ὅλῳ ἤ ἐν μέρει καί οἱ κώδικες 453, 541, 813, 816 καί 1904 τῆς Βατικανῆς Βιβλιοθήκης.