grΗ Διαλεκτική σχέση Θεολογίας και ΦιλοσοφίαςΤο παράδειγμα της μεταφυσικής του Θείου Φωτός στον Γρηγόριο

Πάπυροι -Επιστημονικό ΠεριοδικόPapyri -Scientific Journalτόμος8, 2019www.academy.edu.grvolume 8, 2019papyri@academy.edu.grΗ Διαλεκτική σχέση Θεολογίας και ΦιλοσοφίαςΤο παράδειγμα της μεταφυσικής του Θείου Φωτός στον Γρηγόριο Παλαμά95ISSN:2241-5106μείο αναφοράς τον αποκεκαλυμμένο και ενανθρωπήσαντα Λόγο του Θεού, που υπόσχεται και οδηγεί στη σωτηρία του ανθρώπου. Αντιθέτως, ο νεοπλατωνικός μυστικισμός είναι βαθιά φιλοσοφικός· κέντρο και αναφορά του έχει το ἓνή ἀγαθόν, δηλαδή μία απρόσωπη και αφη-ρημένη υπόσταση, η οποία προσεγγίζεται εκ μέρους της ψυχής επιπόνως και εμμέσως. Η δε ψυχή, όταν φθάνει στην ύψιστη νοητική δραστηριότητα, ενώνεται μυστικά με την αρχή του κόσμου.Πασιδήλως μεγάλη η διαφορά. Η αρχή του κόσμου στον μυστικισμό του Παλαμά είναι Πρόσωπο με βούληση που ενεργεί· είναι Πρόσωπο με πατρική αγάπη· είναι χάριςκαι φῶςπου εμφανίζεται άμεσα,προσφέρει την πρόγευση και τον ἀρραβῶνα39της μελλούσης παρου-σίας Του.2. Ο Παλαμάς κατάφερε να διαστείλει το μυστικιστικό βίωμα των Ησυχαστών από την εκστατική κατάσταση των Νεοπλατωνικών. Αυτό το βίωμα πλημμυρίζει την καρδιά με το θείο φως χωρίς να μεταθέτει την ψυχή εκτός εαυτής· επιτελείται έτσι μια μεταμόρφωση των αισθήσεων χωρίς να μηδενίζεται ούτε να υποτιμάται η ανθρώπινη υπόσταση –η οποία ανά-γεται ουσιαστικά στον νοητό υπεραισθητό κόσμο διατηρώντας την αυτοσυνειδησία της. 3. Η απόρριψη των αντιλήψεων του Βαρλαάμ40αποτελεί στην ουσία αποδοκιμασία της διδασκαλίας της Δυτικής Εκκλησίας περί του ακτίστου θείου φωτός, της διδασκαλίας της εδραζομένης στη σχολαστική διδασκαλία του Θωμά Ακινάτη. Συνεπαγωγικά, η θέση του Πα-λαμά ήταν αντίθεση στη δυτική σχολαστική φιλοσοφία, η οποία αποσκοπούσε στο να λύσει όλα τα προβλήματα διά της συλλογιστικής σκέψεως.4. Η μεταφυσική του φωτός στον Παλαμά παρουσιάζεται αρρήκτως συνδεδεμένη με το δόγμα της Ορθοδόξου Εκκλησίας και την Αγία Γραφή. Παρά τον έντονο αποφατισμό της, διά της μυστικής θεολογίας του φωτός επιτυγχάνει να φέρει σε επαφή και συνάφεια το χρο-νικό με το αιώνιο και άχρονο, το ανθρώπινο με το θείο, δηλονότι το θνητό με το αθάνατο. Από αρχαιοτάτων χρόνων η ελληνική θρησκευτικότητα και θεο-λογία εξέφραζε αυτή την επιθυμία. Ως γνωστόν, ο Αριστοτέλης στα ἨθικὰΝικομάχεια(Κ7, 1177b31-34) το «ἀθανατἰζειν» την ψυχή χαρακτήριζε ως επιβεβλημένο χρέος του ανθρώπου. 5. Ο Παλαμάς, όπως αναφέρθηκε, ακολουθεί την βιβλική εμπειρία ώστε να προσλάβει την αποκεκαλυμμένη και αποκαλυπτόμενη θεία αλήθεια, να αποκτήσει, δηλαδή, θεογνωσία, καθόσον ο Θεός είναι απρόσιτος αλλά προσεγγιζόμενος διά των θεοφανειών. Άρα, ο Θεός φα-νερώνεται με φως και δόξα, ο δε άνθρωπος, ο καθαρός στην καρδιά, θεάται του φωτός και της δόξηςΤου, αποκτώντας –κατά το δυνατόν–γνώση του Θεού και του θελήματός του. Γι’ αυτό και επιχειρεί την έκφραση θεωρίας η οποία θέλει τη νόηση να βρίσκεται εντός της καρ-διάς του ανθρώπου και να οδηγείται από αυτή. Άλλωστε, για τον ίδιο, όταν συγκεντρώνεται η νόηση στην καρδιά του ανθρώπου, τότε και μόνον τότε μπορεί να εξαγνιστεί.416. Όπως όλοι οι Πατέρες της Εκκλησίας μετέδιδαν με τρόπο δυναμικό ό,τι είχαν παρα-λάβει ως γνήσια έκφραση της αληθείας, έτσι και ο Παλαμάς μετέδωσε με επιτυχία και σύγ-χρονο τρόπο την διδασκαλία των προηγουμένων του Πατέρων.42Ακολουθώντας πιστά την μέλιτταντου Μ. Βασιλείου διέπρεψε. Το ότι ήρθε σε ρήξη με τον Νεοπλατωνισμό δεν σημαίνει 39Γρηγορίου Παλαμᾶ, Ὑπὲρ ἡσυχαζόντων1, 3, 33, 13-29 (Συγγράμματα Α ́, σ. 444)· Κατὰ Γρηγορᾶ Δ ́, 60, 25-31 (Συγγράμματα Δ ́, σ. 373).40Η εν Βλαχέρναις συνελθούσα σύνοδος τον Μάιο του 1351 δικαίωσε τον Παλαμά. Συγκεκριμένα, αποφάσισε ότι «ἔστι διάκρισις μεταξὺ θείας οὐσίας καὶ ἐνεργείας ... τὴν θείαν ἐνέργειαν μετέχεσθαι καὶ μερίζεσθαι ἀμερίστως καὶ ὀνομάζεσθαι καὶ νοεῖσθαι καί πως εἰ καὶ ἀμυδρῶς· τήν γε μὴν οὐσίαν ἀμέθεκτον εἶναι καὶ ἀμέριστον καὶ ἀνώνυμον. Ἄκτιστός ἐστιν ἡ θεία ἐνέργεια».41PG150, 1105D.42Βλ. σχετικά Σ. Γ. Παπαδόπουλος, Πατρολογία Α ́, ἐκδ. Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν, Ἀθήνα 19862, σ. 85.