Ο ΘΗΚΑΡΑΣ ΚΑΙ ΟΙ ΤΡΙΑΔΙΚΟΙ ΤΟΥ ΥΜΝΟΙ Παναγιώτου Ἰ. Σκαλτσῆ Ἀναπλ. Καθηγητοῦ Άριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης

Ὁ Θηκαρᾶς καί οἱ Τριαδικοί του Ὕμνοι

φωτογραφία: ''Ἡ ψυχοσωτήριος καί οὐρανοδρόμος Κλίμαξ" τοῦ ἁγ. Ἰωάννου τοῦ Σιναΐτου. Τοιχογραφία τοῦ 1820. Ἐργαστήριο Καρπενησιωτῶν ζωγράφων ὑπό μοναχοῦ Μητροφάνη ἐκ Βιζύης. Κυριακό Καυσοκαλυβίων.

Στήν ἱστορία τῆς Ὀρθόδοξης Λατρείας ἔχουν καταγραφεῖ λαμπρά ποιητικά δημιουργήματα τά ὁποῖα, ἐκτός ἀπό τή λειτουργική τους χρήση καί τήν ἀξιοποίησή τους στήν κοινή προσευχή τῶν πιστῶν, ἀποτελοῦν μνημεῖα τοῦ πολιτισμοῦ μας καί ἐκφράζουν κατά τόν καλύτερο τρόπο τή δογματική διδασκαλία τῆς Ἐκκλησίας μας. Μεταξύ τῶν δημιουργημάτων αὐτῶν εἶναι καί οἱ Τριαδικοί Ὕμνοι τοῦ Θηκαρᾶ, ἕνα ἔργο σπουδαῖο, πού συνδέθηκε μέ τήν κατ’ ἰδίαν προσευχή κυρίως τῶν μοναχῶν καί ἐκδόθηκε πρόσφατα ἀπό τήν Ἱερά Μονή Παντοκράτορος τοῦ Ἁγίου Ὄρους. Μέ τό ὄνομα Θηκαρᾶς ἐννοοῦμε τόν λόγιο μοναχό καί ἡσυχαστή ἀπό τήν Κωνσταντινούπολη, ὁ ὁποῖος ἔζησε κατά τήν περίοδο τοῦ ἡσυχασμοῦ (τέλη 13ου - ἀρχές 14ου αἰῶνα) καί ἔλαβε τήν προσωνυμία αὐτή ἀπό τό γεγονός ὅτι ἦταν κατασκευαστής θηκῶν γιά μαχαίρια. Ἦταν πάρα πολύ ταπεινός μοναχός καί τό πραγματικό του ὄνομα τό γνώριζε μόνο ὁ ὑποτακτικός καί μαθητής του Θεόδουλος, ὁ ὁποῖος μάλιστα εἶχε δεσμευθεῖ μέ ὅρκο νά μήν ἀποκαλύψει ποιός εἶναι ὁ Θηκαρᾶς. Ἔχει βεβαίως ταυτισθεῖ κατά καιρούς μέ διάφορα πρόσωπα, ὅπως π.χ. μέ τόν προαναφερθέντα μαθητή του Θεόδουλο, τό μοναχό Διονύσιο, τό Θωμά Μάγιστρο ὁ ὁποῖος ἔγινε μοναχός μέ τό ὄνομα Θεόδουλος κ.ἄ. Ἡ ἐπιστημονική ἔρευνα ἔχει ἀπορρίψει κάποιες ἀπό αὐτές τίς ταυτίσεις, ἀλλά δέν ἔχει καταλήξει μέ βεβαιότητα ποιός εἶναι ὁ Θηκαρᾶς . Μέ τήν ἐν λόγῳ προσωνυμία, ἐκτός ἀπό τό ψευδωνύμως φερόμενο πρόσωπο, ἐννοεῖται καί ὁλόκληρη ἡ Συλλογή πού σχετίζεται μέ τό Θηκαρᾶ. Πρόκειται συγκεκριμένα γιά τό καθημερινό Ὡρολόγιο μέ τούς εἰδικούς Τριαδικούς Ὕμνους καί τίς Εὐχές, τήν Ἀσκητική Ἀκολουθία γιά τήν περίοδο τῆς Τεσσαρακοστῆς, διάφορα ἑρμηνευτικά ὑπομνήματα τοῦ ὑμνογραφικοῦ ἔργου τοῦ Θηκαρᾶ καί Πατερικά Ἀνθολόγια πού περιέχουν κείμενα ἀναφερόμενα στή σπουδαιότητα τῆς δοξολογίας καί εὐχαριστίας τοῦ Θεοῦ διά τῆς ὑμνολογίας. Ὁ ἴδιος ὁ Θηκαρᾶς μᾶς πληροφορεῖ γιά τόν ἀποκαλυπτικό τρόπο μέ τόν ὁποῖο διδάχθηκε καί ἐμπνεύσθηκε τούς ὑψηλῆς γλωσσικῆς ἔκφρασης καί θεολογίας ὕμνους του, ἀλλά καί γιά τό βιβλικό καί πατερικό ὑπόβαθρο τοῦ πρωτότυπου καί προοριζόμενου γιά τήν ἀτομική προσευχή τῶν ἀσκητῶν Ὡρολογίου του. Στό σημαντικότερο ἀπό τά ὑπομνήματα τοῦ ἐν λόγῳ Ὡρολογίου, πού εἶναι αὐτό τοῦ Θεοδούλου, φαίνεται νά ἐκμυστηρεύεται ὁ Θηκαρᾶς ὅτι, ὅταν συμμετεῖχε στήν κοινή λατρεία καί ἄκουγε αἶνο ἤ δοξολογία στό Θεό, τότε παρακαλοῦσε μέ δάκρυα νά τοῦ δώσει ὁ Κύριος τήν ἱκανότητα νά κάμει καί αὐτός ὕμνους προκειμένου νά δοξολογεῖ τήν ἀγαθότητα τοῦ Θεοῦ· «Κύριε, λέγει, πάντα δύνασαι· ὁδήγησόν με ποῦ εἰσίν ὕμνοι τῆς βασιλείας σου, ἵνα, πάντα ὅσα ἔχω ἀπεμπολήσας θελήματα, ἀναλαβῶν ἐντρυφήσω αὐτούς» . Ὡς ἀπάντηση στήν ὡς ἄνω προσευχή τοῦ ὑμνητῆ τῆς Παναγάις Τριάδος Θηκαρᾶ ἦταν τόσο τό θάρρος πού πῆρε ὥστε νά καταγράφει τούς ὕμνους πού ἔβρισκε, ὅσο καί οἱ διάφορες ὀπτασίες μέ ἀγγέλους, τό πανάγιο καί ζωοποιό Πνεῦμα, ἀκόμη καί τόν Κύριο Ἰησοῦ Χριστό νά κρατᾶ κώδικα στά χέρια Του καί μικρό κοντύλι καί νά τόν ἐνθαρρύνει νά καταγράψει καί δοξολογήσει τόν ἐν Τριάδι Θεό. Ἡ ἐκλογή, γράφει χαρακτηριστικά, εἶναι ἀπ’ ὅλη τή θεόπνευστη Γραφή καί δή τό Ψαλτῆρι πού βρύθει ψαλμῶν ἀναφερομένων στούς θείους αἴνους . Οἱ ὕμνοι του ἐπίσης ἐμπνέ¬ονται καί ἀπό τά ἔργα τῶν ἁγίων Πατέρων πού ἀναφέρονται στή θεολογία, μέ πρῶτο τόν ἅγιο Διονύσιο τόν Ἀρεοπαγίτη, ἀλλά καί τούς Γρηγόριο Θεολόγο, Μέγα Βασίλειο, Μάξιμο Ὁμολογητή κ.ἄ.. «Ἀλλά καί ὅπου ἄν ἤκουσα καί εἶδον θεῖον αἶνον, εὐθύς ὥσπερ μέλισσα ἠνθολόγουν αὐτόν· ἡ δέ σύνταξις ἐστίν ἡμετέρα, μᾶλλον δέ οὔχ ἡμετέρα ἀλλά τῆς χάριτος τοῦ Θεοῦ» . Μέ βάση λοιπόν τήν Ἁγία Γραφή καί τήν Πατερική παράδοση, σέ μίαν ἐποχή πού ὑπῆρχαν ἔντονα τριαδολογικά ζητήματα καί κάποιες αἱρετικές ὁμάδες προερχόμενες ἀπό τούς Βογόμιλους ὑπερτόνιζαν τήν ἀτομική προσευχή σέ βάρος τῆς κοινῆς λατρείας καί δοξολογίας τοῦ Θεοῦ , ὁ Θηκαρᾶς συνέταξε ἕνα νέο Ὡρολόγιο στή βάση τῶν τεταγμένων Ἀκολουθιῶν τοῦ νυχθημέρου, ἀλλά μέ διαφορετικούς ὕμνους καί διαφορετικές εὐχές. Τό ἰδιαίτερο γνώρισμα τοῦ ποιητικοῦ αὐτοῦ ὑλικοῦ εἶναι ὅτι ἐξυμνεῖ τήν Ἁγία Τριάδα καί κάθε ὕμνος διαιρεῖται σέ τρία μέρη προκειμένου νά εἶναι «ἀμέριστος ἐν μεμερισμένοις, εἰς τύπον τῆς Ἁγίας Τριάδος, τῆς μίας θεότητος» . Οἱ ἐν λόγῳ ὕμνοι διαβάζονταν κατά τόν κανόνα τῆς ἀτομικῆς προσευχῆς τῶν μοναχῶν ὡς περαιτέρω ἄσκηση, ἀλλά ἦταν δυνατόν νά ἀξιοποιηθοῦν καί στήν κοινή λατρεία, ἡ ὁποία πάντοτε προηγεῖτο καί ἀκολουθοῦσαν οἱ τριαδικοί ὕμνοι ἀλλά καί ἡ μονολόγιστος εὐχή «Κύριε, Ἰησοῦ Χριστέ, ἐλέησόν με». Οὕτως ἤ ἄλλως ὁ Θηκαρᾶς προέτρεπε τούς μοναχούς, σ’ ἕνα κλίμα πάντοτε ἐλευθερίας, νά εἶναι ἐραστές τῶν ὕμνων, διότι καλλιεργοῦν τήν ταπείνωση, ὁδηγοῦν στήν ἀγάπη τοῦ Θεοῦ καί συντελοῦν στήν ἐνοίκιση τῆς παναγίας Τριάδος στήν καρδιά τοῦ ἀνθρώπου. Χαρακτηριστικό δεῖγμα τῶν ὑψηλῶν θεολογικῶν ἐννοιῶν, ὅταν ἀναφέρεται στή θεολογία τοῦ τριαδικοῦ δόγματος, εἶναι καί τό παρακάτω κείμενο, ὅπου γιά τήν τριαδική βασιλεία λέγει ὅτι εἶναι «ἡ πάντων ἀρχή ὑπεράρχιος, καί ἀπειρία πάσης ἀπειρίας, καί πάντων πέρας ὑπερτελές· ἡ πάντα ἐν σεαυτῇ περιέχουσα κατά μίαν ὑπερουσίως ἀπειρίας ἁπλότητα» . Γιά τόν Τριαδικό Θεό δέ ὡς δημιουργό τοῦ κόσμου γράφει ὅτι ἀπ’ αὐτόν προέρχεται «πᾶν πέρας, οἱ ὅροι πάντες· τά στοιχεῖα, τά εἴδη· αἱ ἑτερότητες, αἱ ταυτότητες· αἱ ποσότητες, αἱ σμικρότητες, αἱ μεγαλειότητες· πάντων αἱ συγκράσεις, αἱ διακρίσεις, αἱ ἀδιάλυτοι συνοχαί τῶν γινομένων» . Ὅπως εἶναι εὐνόητο τό ἔργο αὐτό τοῦ Θηκαρᾶ, πού στή χειρόγραφη παράδοση μαρτυρεῖται ἀπό τόν 14ο αἰῶνα , εἶχε εὐρεία διάδοση στίς Ἱερές Μονές τοῦ Ἁγίου Ὄρους, ἀλλά καί ἔξω ἀπό αὐτές, ὅπως ἐπίσης καί στό μοναχισμό τῶν Σλαυικῶν Ἐκκλησιῶν. Αὐτό μαρτυροῦν τά πολλά χειρόγραφα στά ὁποῖα διασώζεται τό ἐν λόγῳ Ὡρολόγιο, ἀλλά καί οἱ κατά τήν περίοδο τῆς Τουρκοκρατίας ἔντυπες ἐκδόσεις του γιά τίς πνευματικές ἀνάγκες τόσο τῶν ἀσκητῶν, ὅσο καί τῶν ἐγγάμων λαϊκῶν. Τό κύρος πού εἶχε ὁ Θηκαρᾶς ἐπιβεβαιώνεται καί ἀπό τό ἐνδιαφέρον τῶν Κολλυβάδων γι’ αὐτόν. Ὁ ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης π.χ. τόν ἀναγνώριζε ὡς σπουδαῖο ὑμνογράφο καί συνιστοῦσε οἱ θεολογικοί του ὕμνοι καί οἱ εὐχές νά λέγονται κατ’ ἰδίαν καί ὄχι στίς κοινές συνάξεις . Στίς μέρες μας ὁ Θηκαρᾶς ἀποκτᾶ ξεχωριστό ἐνδιαφέρον μέ τήν ἔννοια ὅτι καί σήμερα ἔρχεται νά ἐπισημάνει α) τήν ἑνότητα κοινῆς καί κατ’ ἰδίαν προσευχῆς β) τή σημασία τῆς πίστης καί προσευχῆς στόν Τριαδικό Θεό δημιουργό τοῦ σύμπαντος κόσμου καί ἐγγυητή τῆς ἀκεραιότητος τῆς προσωπικότητος τοῦ ἀνθρώπου γ) τό μέγεθος τῆς ὀρθόδοξης θεολογίας, μέσα ἀπό τή δοξολογία, τήν εὐχαριστία καί τήν εὐλόγηση τοῦ Θεοῦ. Ἀπό τήν ἄποψη αὐτή εἶναι ἀπόλυτα ἐπίκαιρος ὁ λόγος ἑνός ἐκ τῶν παλαιῶν ἐκδοτῶν τοῦ Θηκαρᾶ, ὁ ὁποῖος ἀπευθυνόμενος στόν φιλοαναγνώστη του σημειώνει ὅτι οἱ ἐν λόγῳ ὕμνοι στήν ὑπέρθεον Τριάδα συνιστοῦν πολύτιμους λίθους «οἵτινες λάμποντες καί ἀστράπτοντες ἐν τῇ καρδίᾳ σου δείχνουσι καί φανερώνουσιν εἰς τήν ψυχήν σου τήν ἀληθῆ ἐπίγνωσιν τῆς τρισηλίου θεότητος» .