Περὶ τῆς ἐν Χριστῷ ζωῆς τοῦ σοφωτάτου Νικολάου Καβάσιλα τοῦ καὶ Χαμαετοῦ

Ξαναγυρίζοντας τώρα στό Βυζάντιο εἶναι καλό νά πᾶμε πρῶτα στόν τελευταῖο μεγάλο μυστικό του, τόν Νικόλαο Καβάσιλα (+ 1471), πού ἐμπνέεται πολύ ἀπό τόν Συμεῶνα.
Τό οἰκογενειακό του ὄνομα ἦταν Χαμαετός, γνωστή βυζαντινή οἰκογένεια. Γεννήθηκε στή Θεσσαλονίκη ἀλλά σπούδασε στήν Κωνσταντινούπολη. Ὁ Καβάσιλας ἔφτασε στίς ἀκρότερες συνέπειες, στίς ὁποῖες ὁδηγοῦσε ἡ κατεύθυνση πού μέ τόσο ζωηρό παλμό ἐχάραξεν ὁ Συμεών. Τό σπουδαιότερο ἔργο του εἶναι ἡ «ζωή ἐν Χριστῷ». Τό ἁπλό καί μαζί βαθύ, λυρικό καί μαζί μυστικό ὖφος του ἀποπνέει τή δροσιά καί τήν αἰσιοδοξία τῶν ἀποστολικῶν χρόνων. Ὅπως οἱ ἀρχαῖοι Ἕλληνες αἰσθάνονταν συχνά τήν ἀνάγκη νά ξαναγυρίζουν στό Σωκράτη γιά νά βαπτιστοῦν στή γεμάτη αἰσιοδοξία ἀλλά καί ἁπλότητα σκέψη καί ζωή του, ἔτσι καί οἱ Βυζαντινοί, ὅσες φορές ἡ ἐκλεπτυσμένη θεολογική σκέψη ἐστέγνωνε τήν ψυχήν των ξαναγυρίζουν στούς ἀποστολικούς χρόνους, στήν ἁπλότητα τῆς πίστης καί στήν αἰσιοδοξία των.
Θά σταματήσωμε σέ δυό μόνο σημεῖα πού δείχνουν σημαντική πρόοδο τῆς μυστικῆς θεωρίας. «Ὁ νόμος τοῦ πνεύματος, λέγει ὁ Καβάσιλας, πού εἶναι ἡ ἀγάπη γιά τό Θεό, εἶναι νόμος φιλίας καί εὐγνωμοσύνης. Γιά νά ἀκολουθήση κανείς αὐτό τό νόμο δέν εἶναι ἀνάγκη νά καταβάλη κόπους, οὔτε έξοδα, οὔτε νά χύση ἰδρῶτα ... Οὕτε, προσθέτει, εἶναι ἀνάγκη νά ἀφήσης τή δουλειά σου, ἤ νά ἀποσυρθῆς σέ ἀπόμερα μέρη, νά διάγης μιά παράξενη ζωή καί νά φορῆς ἕνα παράξενο ἔνδυμα. Δέ χρειάζεται νά κάμης ὅλα αὐτά. Μπορεῖς νά μείνης στό σπίτι σου, καί, χωρίς νά χάσης τά ἀγαθά σου, νά βρίσκεσαι πάντα στή μελέτη τοῦ Θεοῦ καί τοῦ ἀνθρώπου, στή μελέτη τῆς συγγενείας τοῦ ἀνθρώπου μέ τό θεῖο καί σέ κάθε ἄλλη τέτοιας λογῆς μελέτη».

«Καί πρῶτα πρῶτα, προσθέτει ἀλλοῦ, δέ χρειάζονται προετοιμασίες γιά τήν προσευχή μας, οὔτε εἰδικοί τόποι, οὔτε φωνές ὅταν ἐπικαλούμαστε τό Θεό. Γιατί δέν ὑπάρχει τόπος ἀπό ὅπου λείπει ὁ Θεός, δέν εἶναι δυνατό νά μήν εἶναι μαζί μας, ἀφοῦ ὁ Θεός εἶναι πάντα πιό κοντά σέ κείνους πού τόν καλοῦν, ἀπό ὅσο εἶναι ἡ ἴδια ἡ καρδιά τους. Θά ἔλθη πρός ἠμᾶς, ἀκόμη κι ἄν εἴμαστε κακοί, γιατί ὁ Θεός εἶναι ἀγαθός». Χάνεται τελείως, ὅπως βλέπομε, ὄχι μόνο ἡ ἀντιδικία μέ τή σάρκα, ἀλλά καί ὅλες οἱ ἐξωτερικές συνθῆκες καί μορφές τῆς ζωῆς (ἀναχωρητισμός, ἔνδυμα κλπ.) πού τίς θεωροῦσαν ἀπαραίτητες. Ἡ εὐσέβεια εἶναι ἀποκλειστικά ἔργο τῆς δικῆς μας ἐσωτερικῆς διαθέσεως, τῆς δικῆς μας θέλησης. Γι' αὐτό δέν εἶναι ἀπαραίτητο ἐπακόλουθο τοῦ μυστικισμοῦ ἡ ἐξωτερική ἀποχώρηση ἀπό τόν κόσμο, ὁ ἀναχωρητισμός. Μένοντας μέσα στήν καθημερινή, τήν κοινωνική του ζωή ὁ ἄνθρωπος, μπορεῖ καί πρέπει νά τήν μετουσιώνη μέ τή μελέτη τῶν ὑψηλῶν πνευματικῶν θεμάτων, πού ἀπεργάζονται τή μεταστροφή τῆς βουλήσεώς του.
Δέν εἶναι λοιπόν ὁ Καβάσιλας ὁ μυστικός τῶν ἐκστατικῶν καταστάσεων. Σκοπός του νά περιγράψη τή θεία χάρη μέσα στόν κοινό χριστιανό. Καί αὐτό τό κάνει μέ ἐξαιρετικά δυνατή θεολογική πνοή. Ἡ ἐν Χριστῷ ζωή εἶναι ἡ ζωή τοῦ Χριστοῦ, πού μπαίνει μέσα στόν καθένα μας μέ ἕνα μυστήριο οἰκειότητας. Εἶναι φυσικό, λέγει, κάθε πρᾶγμα νά εἶναι δεμένο μέ τόν ἑαυτόν του περισσότερο παρά μέ κάθε ἄλλο. Ἔτσι πιστεύομε. Καί ὅμως, προσθέτει ὁ Καβάσιλας, ἡ ἔνωσή μας μέ τό Χριστό εἶναι ἀκόμα πιό δυνατή. Οἱ μακάριοι ἄνδρες νοιώθουν τόν ἑαυτό τους δεμένο περισσότερο μέ τό Σωτῆρα παρά μέ τόν ἑαυτό τους. Ὁ Χριστός εἶναι τήν ἴδια ὥρα ξένος μας καί ἐνδιαίτημά μας. Ἀναπνέομε τό Χριστό. Σέ τοῦτο ἀκριβῶς διαφέρει ἡ Νέα ἀπό τήν Παλαιά Διαθήκη, στήν παρουσία μέσα μας τοῦ Χριστοῦ, πού διαθέτει τήν ψυχή τοῦ ἀνθρώπου καί τήν μεταπλάθει. Χρέος μας ἱερό νά μή σβύσωμε τή μέσα μας ἀναμένη λαμπάδα, ἀλλά νά σκάψωμε μέσα μας καί νά ἀνακαλύψωμε τήν καθαρή οὐσία τῆς ἀρετῆς, τήν ἀξία τῆς ἀνθρώπινης φύσης καί τήν φιλανθρωπία τοῦ Θεοῦ. «Οὔτε οἱ ναοί, λέγει ὁ Καβάσιλας, οὔτε ὁτιδήποτε ἄλλο ἱερό εἶναι τόσο ἅγιο ὅσο ὁ ἄνθρωπος μέ τή φύση τοῦ ὁποίου κοινωνεῖ ὁ ἴδιος ὁ Θεός. Ἐκεῖνος πού θά ἔλθη καθήμενος ἐπί τῶν νεφῶν εἶναι ἄνθρωπος, ὅπως εἶναι ἀσφαλῶς Θεός. Καθένας μας, μπορεῖ νά λάμψη περισσότερο ἀπό τόν ἤλιο, νά ἀνέβη στά σύννεφα, νά πετάξη πρός τό Θεό, νά τόν πλησιάση, νά κάμη ὥστε ὁ Θεός νά τόν κυττάξη μέ γλυκύτητα». Νάμαστε λοιπόν πάλι στή Σωκρατική ἀφετηρία, μέ νέο βάθος: νά ἀνακαλύψης τήν ἀξία τῆς φύσης σου καί νά οἰκοδομήσης τή ζωή σου πάνω σ' αὐτήν. «Ἄν, προσθέτει ὁ Καβάσιλας, ὕστερα ἀπό αυτή τήν ἀνακάλυψη ἀναλογισθῆ ὁ ἄνθρωπος τήν φτώχεια μέσα στήν οποία ζεῖ, -ἐνῶ ἔχει τόσο πλούσια φύση,- ἐπειδή ἄφησε τήν ὀκνηρία καί τόν ὕπνο νά τόν περιτυλίξουν, μεγάλη λύπη καί δάκρυα πολλά θά τόν συνοδεύουν σέ ὅλη του τή ζωή. Ἀλλά τήν ἡμέρα ὅμως πού θά κάμη τή ζωή του ὅπως ἔπρεπε νά εἶναι, ἀπό πηγή θλίψεως καί δακρύων πού ἤτανε, θά γίνη τότε ἡ ζωή του πηγή εὐδαιμονίας καί πνευματικῆς χαρᾶς». Μέ τόν ἰδεαλισμό του κατορθώνει ὁ Καβάσιλας, περισσότερο ἀπό κάθε ἄλλον Βυζαντινό, νά ἀνακαλύψη τόν πνευματικό ἄνθρωπο ὄχι στόν ἀναχωρητή, ἀλλά στήν, ἔξοχη ἀνθρώπινη φύση, μέ τήν ὁποίαν ἐπικοινωνεῖ ὁ Θεός, καί νά καλέση κάθε Χριστιανό νά κάμη τήν ἴδια ἀνακάλυψη. Ἡ θρησκευτική σκέψη λυτρώνεται ἀπό κάθε δεσμό μέ έξωτερικές συνθῆκες. Ἀπό τόν ἀσκητισμό τοῦ σώματος, τόν πόλεμο κατά τῆς σάρκας των ἑρημιτῶν τῆς Θηβαΐδος, ἀνεβαίνουμε στήν κορφή τῆς καθαρῆς πνευματικῆς χώρας τoῦ ἀνθρώπου. Αὐτή εἶναι ἀπό τίς μεγαλύτερες πνευματικές νίκες τοῦ Βυζαντίου.