Ο περίφημος ιαμβικός κανόνας των Χριστουγέννων επιγράφεται ως ποίημα Ιωάννου Δαμασκηνού. Άλλες πηγές όμως αναφέρουν Ιωάννου Αρκλά. Γνωρίζουμε κάτι ειδικότερο για τον ποιητή του κανόνος;
Ο περίφημος ιαμβικός κανόνας των Χριστουγέννων επιγράφεται ως ποίημα Ιωάννου Δαμασκηνού. Άλλες πηγές όμως αναφέρουν Ιωάννου Αρκλά. Γνωρίζουμε κάτι ειδικότερο για τον ποιητή του κανόνος;
Η ερώτηση είναι ενδιαφέρουσα αλλά δεδομένου ότι ο φίλτατος Γιώργος γνωρίζει τα ερευνητικά μου ενδιαφέροντα ίσως μοιάζει και υποβολιμαία. Επειδή τα κίνητρά της γνωρίζω ότι είναι και φύσει και θέσει αγνά, ίσως αξίζει περισσότερο να παρουσιαστεί το ζήτημα της πατρότητας των ιαμβικών κανόνων του Ιωάννου μοναχού.
Αναφερόμαστε στους τρεις εν χρήσει ιαμβικούς ( σε βυζαντινό ιαμβικό δωδεκασύλλαβο, και με ακροστιχίδες σε ελεγειακό δίστιχο) κανόνες του Ιωάννου Μοναχού, που γράφηκαν για τρεις Δεσποτικές εορτές. Των Χριστουγέννων: Έσωσε λαόν, των Θεοφανείων: Στείβει θαλάσσης, και της Πεντηκοστής: Θείω καλυφθείς. Τα σωζόμενα χφφ των κανόνων αυτών σχεδόν ομόφωνα αποδίδουν και τους τρεις κανόνες στον Ιωάννη μοναχό, τον οποίο οι περισσότεροι ταυτίζουν με τον γνωστό πατέρα, θεολόγο και υμνογράφο, Ιωάννη Δαμασκηνό. Από τον 12ο αιώνα και εξής όμως δύο πηγές αρνούνται την απόδοση κάποιων ή και των τριών κανόνων στον Δαμασκηνό. Έτσι ο Ευστάθιος Θεσσαλονίκης, μάλλον ακολουθώντας ιεροσολυμίτικη παράδοση, και βασιζόμενος σε υφολογικά κριτήρια, σε εκτενέστατο υπόμνημα στον Κανόνα της Πεντηκοστής τον αποδίδει στη γραφίδα του Ιωάννου μοναχού Αρκλά, ‘ως φασίν οι ίδμονες’, Η γλώσσα του Ευσταθίου είναι αρκετά αινιγματική, και εν τέλει προκειμένου να μην κατηγορηθεί για ισχυρογνωμοσύνη, συντάσσεται με τη γνώμη των πολλών και προτείνει ένα ‘συμβιβασμό’ στον αναγνώστη: να διαβάζει σαν να είναι έργο του Δαμασκηνού και όχι του Αρκλά! Την πατρότητα στον Αρκλά και των τριών κανόνων αποδίδει και ο Ιωάννης Μερκουρόπουλος( ή Μερκουροπώλος), εμμένοντας μάλιστα στην άποψή του, με χαρακτηριστική βεβαιότητα: ἐξαπατᾷ δ’ ἡ συνωνυμία ( δηλ Αρκλά και Δαμασκηνού) τοὺς οὐκ εἰδότας τὸ ἀκριβές. Η ισχύς της άποψης Ευσταθίου, Μερκουρόπουλου ήταν τόσο έντονη ώστε μετά από τον 12ο αιώνα σχεδόν όλα τα χφφ και τα έντυπα ή μη λειτουργικά βιβλία αποδίδουν τον κανόνα της Πεντηκοστής στον παντελώς άγνωστο για οτιδήποτε άλλο ποιητικό ή μη έργο Ιωάννη Αρκλά. Ο αγ. Νικόδημος Αγιορείτης στο περισπούδαστο Εορτοδρόμιόν του σε υποσημείωση στον ιαμβικό κανόνα της Πεντησοστής αναπαράγει στοιχεία που δίνει ο ‘γραικολατινικός τόμος’, τα οποία όμως η νεότερη έρευνα (ήδη από το 1960) έχει απορρίψει καθώς στηρίζονταν σε παρανοήσεις. Είναι εύγλωττο το συμπέρασμα του αγ. Νικοδήμου: Ὥστε κατὰ τὴν πολλῶν φήμην καὶ κοινὴν γνώμην ὁ Κανών οὗτος εἶναι τοῦ Δαμασκηνοῦ, ἂν καὶ τοῦ Ἀρκλᾶ ἐπιγράφεται ἐν πολλοῖς. Ο Βαρθολομαίος Κουτλουμουσιανός στην έκδοση του Πεντηκοσταρίου στον Πρόλογο αλλά και στο κυρίως κείμενο αποδίδει τον Κανόνα στον Αρκλά, και έχει σχετική υποσημείωση.
Θεωρώ και τους τρεις κανόνες έργο μάλλον του ίδιου ποιητή, και αν υπάρχει κάποια αλήθεια πίσω από την ιστορία περί Αρκλά αυτό το όνομα είναι λογικό να παραπέμπει σε ένα υπαρκτό πρόσωπο, κι όχι σε ένα μέχρι στιγμής πρόσωπο-φάντασμα. Σε αυτά τα ζητήματα η απολυτότητα είναι ο χειρότερος σύμβουλος. Σε εποχές και λογοτεχνικά είδη όπου ο κανόνας είναι η μίμηση, και η αυθεντικότητα στηρίζεται στην κατά το δυνατόν πιστότερη στοίχιση σε ακραιφνή πρότυπα, άλλες πιθανότητες περί την πατρότητα δεν μπορούν να αποκλείονται. Έτσι, ίσως κάποιος ή κάποιοι ποιητές να μιμούνται ο ένας τον άλλο, ή να ‘ναι οι δύο πρώτοι κανόνες έργα του Δαμασκηνού και ο τρίτος κάποιου άλλου κλπ.
Οι ιαμβικοί κανόνες στους οποίους μάλλον αναφέρεστε ( Χριστουγέννων, Θεοφανείων, Πεντηκοστής) είναι γραμμένοι από τον Ιωάννη μοναχό, που οι περισσότεροι ταυτίζουν με τον Ιωάννη Δαμασκηνό. Για δε τον Κανόνα της Πεντηκοστής ήδη από τον 12ο αιώνα αμφισβητείται η πατρότητά του, και αποδίδεται στον άγνωστο από αλλού Ιωάννη Αρκλά.
Οι ιαμβικοί κανόνες, που αποδίδονται στον Ιωάννη μοναχό, εκτός από τη γλωσσική και μετρική τους ιδιαιτερότητα, έχουν και ενδιαφέρον ως προς τον τρόπο με τον οποίο εκφράζουν τη θεολογία τους. Καλό είναι ποτέ να μη λησμονούμε ότι γράφηκαν για να είναι κυρίως λειτουργική ποίηση, λογοτεχνία χωρίς να αφίστανται στο ελάχιστο της ορθοδοξίας. Ακόμη, ο ποιητής τους δείχνει να σέβεται αρκετά και τον Ιωάννη Δαμασκηνό. Η έρευνα δεν έχει αποφανθεί ακόμη τελεσίδικα για το ποιά υμνογραφικά έργα του Δαμασκηνού είναι αυθεντικά δικά του, και ποιά όχι.
Η ίδια δυσκολία ενισχύεται και στην περίπτωση των τριών ιαμβικών κανόνων, οι οποίοι υπόκεινται σε αρκετές συμβάσεις. Ο μεγάλος πατέρας της εκκλησίας Ιωάννης Δαμασκηνός είναι γνωστός όχι για τη μοναδική πρωτοτυπία του, αλλά για τον συντμητικό ρόλο του, ως ανακεφαλαιωτή των πατερικών διατυπώσεων ( ειδικά των Καππαδοκών- και όχι μόνο). Η περίφημη φράση στα Διαλεκτικά του: Ἐρῶ τοιγαροῦν ἐμὸν μὲν οὐδέν.(έκδ Kotter, i, 2. 9) συνοψίζει με ενάργεια σύνόλο το ποιόν της γραφής του. Ότι δεν είναι ένας απλός συλλογέας, που καταγράφει ό,τι προειπώθηκε είναι βέβαιο. Η πρωτοτυπία του έχει ιδιάζοντα χαρακτηριστικά που καλύτερα φαίνονται όταν κάποιος αναγνώσει τα έργα του, παρά όταν ένας άλλος προσπαθήσει να τα απαριθμήσει σε λίγες αράδες.
Αν τα πάντα είναι ζήτημα ερμηνείας, εξαρτάται από το πού θα εκκινήσει κάποιος ώστε να αποδώσει ή μη τη θεολογία των ιαμβικών κανόνων στον άγιο Ιωάννη Δαμασκηνό. Προσωπικά θεωρώ ότι τα στοιχεία υπέρ του Ιωάννη Δαμασκηνού ( τουλάχιστον για τους δύο πρώτους κανόνες) δεν είναι λιγότερα από ό,τι για έναν άγνωστο Ιωάννη μοναχό. Οπως υπαινίχθηκα και νωρίτερα άλλες πιθανότητες δεν μπορούν να αποκλειστούν κατηγορηματικά: πχ να είχε εγκρίνει, ή και πρωτογράψει ο Δαμασκηνός τους κανόνες, αλλά κάποιος σύγχρονός του, ή και μαθητής του στη Λαύρα του αγ. Σάββα να τους διεσκεύασε και έτσι να έφθασαν σε μας. Με τη χάρη του Θεού, μπορούμε να γνωρίζουμε ότι τα αρχαιότερα σωζόμενα χφφ που παραδίδουν τους κανόνες αυτούς δεν απέχουν και πολύ χρονικά ή και τοπικά από την ακμή και τον χώρο δραστηριότητας του Δαμασκηνού.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου