Μητροπολίτης Διοκλείας Κάλλιστος Ware Αποφατική ανθρωπολογία

Υπάρχουν, λοιπόν, έδώ τέσσερις λόγοι, για τους οποίους είναι επιτακτικό στον 21ο αιώνα να εμβαθύνουμε στην κατανόησή μας περί του ανθρωπίνου προσώπου. Πραγματοποιώντας αύτη την εμβάθυνση, θα χρειαστεί να γίνουμε εξερευνητές και πρωτοπόροι· καθώς, τόσο στην πατερική και βυζαντινή εποχή όσο και στους πιο πρόσφατους καιρούς, δεν θα βρούμε πουθενά ένα πλήρως αρθρωμένο σύστημα χριστιανικής Ανθρωπολογίας. Οι Οικουμενικές Σύνοδοι ενδιαφέρονταν πρωταρχικά για τα δόγματα της Τριάδος και της Ενσάρκωσης- και παρόλο που οι συνοδικοί όροι οι οποίοι αφορούσαν την Τριαδολογία και τη Χριστολογία περιελάμβαναν σε πολλά σημεία προϋποθέσεις που αφορούσαν τη φύση του προσώπου, έν τούτοις αυτές οι προϋποθέσεις δεν συζητήθηκαν ρητώς από τις Συνόδους ως ένα αυτόνομο ζήτημα, Οι Σύνοδοι και οι Πατέρες μάς προσέφεραν πάρα πολλές πολύτιμες γνώσεις αναφορικά με το πρόσωπο, άλλα όχι μια χωριστή ανεπτυγμένη διδασκαλία. Συγκεκριμένα, πολλοί από τους ορούς που αποδόθηκαν στο ανθρώπινο πρόσωπο, όπως νους και διάνοια, δεν καθορίστηκαν ποτέ επακριβώς, και ερμηνεύτηκαν από διάφορους συγγραφείς με ποικίλους τρόπους. Αυτό που ο πρωτοπρεσβύτερος Γεώργιος Florovsky συνήθιζε να λέει για την Εκκλησιολογία -ότι βρίσκεται ακόμη im Werden, «στη διαδικασία της διαμόρφωσης»— ισχύει σίγουρα και για την χριστιανική Ανθρωπολογία.

Ελπίζω ότι, στη διερεύνηση αυτού του ελάχιστα εξερευνημένου πεδίου της χριστιανικής ανθρωπολογίας, εμείς οι Ορθόδοξοι δεν θα προσπαθήσουμε να εργαστούμε σε απομόνωση. Υπάρχουν πολλά που μπορούμε να μάθουμε από δυτικούς ειδικούς —φιλοσόφους, θεολόγους, κοινωνικούς επιστήμονες και ψυχολόγους— που θα εμβαθύνουν την κατανόηση της δικής μας ορθόδοξης παράδοσης. Ας προσπαθήσουμε να επιτύχουμε μια κατανόηση του ανθρώπινου προσώπου, η οποία θα είναι γνήσια οικουμενική.

Η θεώρηση του ίδιου μας του εαυτού, πιστεύω, χρειάζεται να αναπτυχθεί στη νέα χιλιετία με τρεις τρόπους. Αυτοί μπορούν καλύτερα να συνοψιστούν στις λέξεις μυστήριο, εικόνα και μεσίτης:

-Πρώτον, ως ανθρώπινες υπάρξεις αποτελούμε ένα μυστήριο για τον εαυτό μας.

—Δεύτερον, το αποφασιστικό στοιχείο στην ανθρώπινη προσωπικότητά μας είναι ότι έχουμε δημιουργηθεί κατ’ εικόνα, και καθ’ ομοίωσιν του Θεού.

-Τρίτον, καθένας από εμάς έχει κληθεί να δράσει ως ιερέας της Δημιουργίας και μεσίτης.

Πρώτον, λοιπόν, ως ανθρώπινες υπάρξεις γνωρίζουμε και καταλαβαίνουμε μόνο ένα μικρό μέρος από αυτό που είμαστε· είμαστε μυστήριο για τον εαυτό μας. Ποιός είμαι; Τί είμαι; Η απάντηση δεν είναι καθόλου προφανής. Τα όρια του κάθε προσώπου είναι ευρύτατα, υπερκαλύπτοντας αυτά των άλλων προσώπων, αλληλοδιεισδύοντας, υπερεκτεινόμενα του χώρου και του χρόνου, απλώνονται έξω από τον χώρο, στο άπειρο, και έξω από τον χρόνο, στην αιωνιότητα, Δεν γνωρίζουμε ποιές είναι οι μέχρι τώρα κρυμμένες δυνατότητες της ανθρώπινης προσωπικότητας, ποιά είναι τα έσχατα όρια του προσώπου, ποιά είναι η αληθινή πληρότητα του να είσαι πρόσωπο.

Όπως και να επιλέξουμε να ορίσουμε το πρόσωπο -και στη σύγχρονη ψυχολογία και κοινωνιολογία δεν υπάρχει στην πραγματικότητα ένας μοναδικός και ευρύτερα αποδεκτός ορισμός- πρέπει να παραδεχθούμε ότι οποιοσδήποτε τέτοιος ορισμός απέχει πολύ από το να είναι εξαντλητικός. Το πρόσωπο παραμένει απεριόριστο· η πραγματικότητά του δεν μπορεί απλώς να υποδομηθεί και να αναχθεί στα δεδομένα των κατάλληλων επιστημών. Η πραγματική εμπειρία της προσωπικής ύπαρξης είναι πολύ μεγαλύτερη από οποιαδήποτε μερική εξήγηση· επιλέξουμε να της δώσουμε· δικαιολογημένα ο ψαλμωδός μιλάω για «καρδία βαθεία» (Ψαλμ. 63[64], 7). Με τα λόγια του Thomas Traherne, αγγλικανού ποιητή και θεολόγου του 17ου αιώνα, εμείς οι άνθρωποι είμαστε «απείρως μυστήριοι, θείοι και ευλογημένοι».

Ένας συγκεκριμένος τρόπος με τον οποίο φανερώνεται αυτή η διάσταση του μυστηρίου είναι η δημιουργικότατα. Το ανθρώπινο πρόσωπο είναι αυτό στο οποίο συνεχώς πραγματοποιούνται νέες απαρχές. Αντιθέτως ένας υπολογιστής δεν είναι δημιουργικός. Δεν μπορεί να κάνει τίποτε περισσότερο παρά να ξαναοργανώσει το υλικό με το οποίο έχει τροφοδοτηθεί και με αυτό τον τρόπο να αποκαλύψει αλληλοσυνδέσεις τις οποίες προηγουμένως αγνοούσαμε· αλλά δεν μπορεί να δημιουργήσει νέες απαρχές. Το ανθρώπινο πρόσωπο από την άλλη πλευρά είναι οντολογικά ανοικτό, παραπέμποντας πάντα σε κάτι πέραν της παρούσας καταστάσεως προς ένα μέλλον το οποίο δεν έχει ακόμη πραγματοποιηθεί: «Αγαπητοί, νυν τέκνα Θεού έσμεν, και ούπω εφανερώθη τί εσόμεθα» (Α ‘ Ίω. 3, 2). Η προσωπικότητα είναι σ’ αυτή την προοπτική ένα δυνάμει σημείο ελπίδας. Να είσαι άνθρωπος σημαίνει να είσαι ατελεύτητα ποικίλος, καινοτόμος, απροσδόκητος, και να υπερβαίνεις τον εαυτό σου.

Οι Έλληνες Πατέρες έδωσαν μια συγκεκριμένη εξήγηση γι’ αυτό τον μυστηριακό, ακαθόριστο χαρακτήρα του προσώπου. Ως ανθρώπινες υπάρξεις έχουμε δημιουργηθεί κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωσιν του Θεού· αφού ο Θεός είναι ακατάληπτος, το ίδιο είναι και η εικόνα του, το ανθρώπινο πρόσωπο. Με τα λόγια του αγίου Γρηγορίου Νύσσης: «Μπόρεσε ποτέ κανείς να καταλάβει τον ίδιο του το νου; […] Μια εικόνα είναι αληθινή τόσο όσο μπορεί να εκφράσει τα κατηγορήματα του αρχετύπου της. […] Ένα από τα χαρακτηριστικά της θεότητας είναι να είναι στην ουσία της πέραν της κατανοήσεως μας· και έτσι η εικόνα πρέπει να το εκφράσει αυτό επίσης».

Στη συζήτησή μας, λοιπόν, για τους ανθρώπους όπως επίσης και στη συζήτησή μας για τον Θεό, χρειάζεται να υπάρχει μια αποφατική διάσταση. Η αποφατική θεολογία χρειάζεται ως συμπλήρωσή της μια αποφατική Ανθρωπολογία.

πηγή: Επισκόπου Διοκλείας Καλλίστου Ware, «Η Ορθόδοξη Θεολογία στον 21ο αιώνα», εκδ. Ίνδικτος, σ.13-18