Συγκρίσεις τής ψυχής

Σε αυτή την μελέτη θα δούμε μια σύγκριση τής ανθρώπινης ψυχής με τις ψυχές τών ζώων και τών αγγέλων. Πρόκειται περί αναδημοσίευσης τμήματος από το βιβλίο «Ορθόδοξη Ψυχοθεραπεία» του Σεβ. Ι. Βλάχου. Κεφάλαιο Γ’
Ο άνθρωπος είναι πλασμένος κατ’ εικόνα του Θεού. Αυτό βέβαια το κατ’ εικόνα δεν αναφέρεται στο σώμα, αλλά κυρίως και πρωτίστως στην ψυχή. Στον άνθρωπο το κατ’ εικόνα είναι ισχυρότερο από εκείνο των αγγέλων, γιατί, όπως θα δούμε, η ψυχή του ανθρώπου ζωοποιεί συνημμένο σώμα. Γενικά μπορούμε να πούμε ότι η ψυχή κατ’ εικόνα του Θεού. Και όπως ο Θεός είναι Τριαδικός, Νους, Λόγος και Πνεύμα, έτσι και η ψυχή του ανθρώπου έχει τρεις δυνάμεις, νου, λόγο και πνεύμα[18].
Σε όλη την φύση υπάρχουν «εικονικά υποδείγματα» της Αγίας Τριάδος[19], αλλά κυρίως αυτό φαίνεται στον άνθρωπο. Το κατ’ εικόνα στον άνθρωπο είναι ισχυρότερο από το κατ’ εικόνα στους αγγέλους. Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς, μιλώντας για την Βάπτιση του Χριστού στον Ιορδάνη ποταμό και εξηγώντας για ποιους λόγους «πλαττομένου τε και αναπλαττομένου (του ανθρώπου) το της αγίας Τριάδος φανερούται μυστήριον», γράφει ότι αυτό έγινε όχι μόνον επειδή ο άνθρωπος είναι μόνος μύστης και προσκυνητής επίγειος της Αγίας Τριάδος, αλλά «και μόνος κατ’ εικόνα ταύτης». Τα μεν αισθητικά και άλογα των ζώων έχουν μόνον πνεύμα ζωτικό, και αυτό δεν μπορεί να υφίσταται καθεαυτό, δεν έχουν όμως νου και λόγο. Οι άγγελοι και οι αρχάγγελοι έχουν νου και λόγο, επειδή είναι νοεροί και λογικοί, αλλά δεν έχουν πνεύμα ζωοποιό, επειδή δεν έχουν σώμα που ζωοποιείται από το πνεύμα. Έτσι, επειδή ο άνθρωπος έχει νου, λόγο και πνεύμα ζωοποιό, εφ’ όσον ζωοποιεί συνημμένο σώμα, είναι «μόνος κατ’ εικόνα της τρισυποστάτου φύσεως»[20].
Την ίδια διδασκαλία ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς αναπτύσσει στα φυσικά και θεολογικά κεφάλαιά του. Όπως ο Τριαδικός Θεός είναι Νους, Λόγος και Πνεύμα, το ίδιο και ο άνθρωπος. Το πνεύμα που ζωοποιεί το σώμα είναι «ο νοερός έρως του ανθρώπου» «όπερ εκ του νου εστι και του λόγου εστί∙ και εν τω λόγω και τω νω εστι∙ και εν αυτώ έχει τον τε λόγον και τον νουν»[21]. Η νοερά και λογική των αγγέλων φύση ενώ έχει νου, λόγο και πνεύμα, εν τούτοις «ουκ έχει και ζωοποιόν το πνεύμα τούτο»[22]. Όπως έχουμε σημειώσει προηγουμένως, το κατ’ εικόνα αναφέρεται πρωτίστως στην ψυχή, αλλά επειδή το σώμα ζωοποιείται από το πνεύμα, γι’ αυτό το κατ’ εικόνα στον άνθρωπο είναι ισχυρότερο από το κατ’ εικόνα στους αγγέλους.
Ο άγιος Γρηγόριος βλέπει την διαφορά μεταξύ του κατ’ εικόνα του ανθρώπου και του κατ’ εικόνα των αγγέλων και από ένα άλλο σημείο. Είναι γνωστή η διδασκαλία του ότι στον Θεό υπάρχει ουσία και ενέργεια, οι οποίες συνάπτονται διηρημένως και διαιρούνται συνημμένως. Αυτό είναι το μυστήριο της αδιαιρέτου διαιρέσεως ουσίας και ενεργείας. Η ουσία του Θεού είναι αμέθεκτη από τον άνθρωπο, ενώ οι ενέργειες του Θεού είναι μεθεκτές. Και επειδή ο άνθρωπος είναι κατ’ εικόνα Θεού, γι’ αυτό αυτήν την διδασκαλία περί ουσίας και ενεργείας την μετέφερε και στην ψυχή. Έτσι η ψυχή διαιρείται αδιαιρέτως σε ουσία και ενέργεια.
Συγκρίνοντας ο άγιος την ψυχήν των ζώων με την ψυχή των ανθρώπων, λέγει ότι τα ζώα έχουν την ψυχή κατ’ ενέργειαν και όχι κατ’ ουσίαν. Η ψυχή κάθε αλόγου ζώου είναι ζωή του «κατ’ αυτήν εμψύχου σώματος∙ και ουκ ουσίαν, αλλ’ ενέργειαν έχει ταύτα την ζωήν, ως προς έτερον ούσαν, αλλ’ ου καθ’ αυτήν». Γι’ αυτό η ψυχή των ζώων, επειδή έχει μόνον ενέργεια, αποθνήσκει με το σώμα. Αντίθετα η ψυχή του ανθρώπου δεν έχει μόνον ενέργεια, αλλά και ουσία: «Αλλ’ ου μόνον ενέργειαν, αλλά και ουσίαν έχει την ζωήν, ως ζώσα καθ’ αυτήν». Γι’ αυτό και όταν διαλύεται το σώμα αυτή δεν συνδιαλύεται. Παραμένει αθάνατη. Η λογική και νοερά ψυχή είναι σύνθετη, αλλά «αύτη προς έτερον ούσα, σύνθεσιν εμποιείν ου πέφυκεν»[23].
Ο άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής στην διδασκαλία του αναφέρει ότι οι δυνάμεις της ψυχής είναι τρεις α) η θρεπτική, β) η φανταστική και ορμητική, γ) η λογιστική και νοητική. Της θρεπτικής δυνάμεως μετέχουν τα φυτά. Της θρεπτικής, της φανταστικής και ορμητικής μετέχουν τα άλογα ζώα, της δε λογιστικής και νοητικής μαζί με τις προηγούμενες μετέχουν οι άνθρωποι[24]. Αυτό δείχνει την μεγάλη αξία του ανθρώπου εν σχέσει προς τα άλογα ζώα. Επίσης τα προηγουμένως λεχθέντα δείχνουν καθαρά και την διαφορά του ανθρώπου από τους αγγέλους. Γι’ αυτό ο Χριστός ενανθρωπήσας προσέλαβε σώμα ανθρώπου και όχι μορφή αγγέλου, έγινε Θεάνθρωπος και όχι Θεάγγελος.
Π Α Ρ Α Π Ο Μ Π Ε Σ
[18] αγ. Γρηγορίου Παλαμά, Φιλοκαλία Δ’, 145, λστ’, -146, λζ’
[19] Ιερομονάχου Αμφιλοχίου Ράντοβιτς: «Το Μυστήριον της Αγίας Τριάδος κατά τον άγ. Γρηγόριον Παλαμά», Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών μελετών, Θεσσαλονίκη 1973, σελ. 38
[20] αγ. Γρηγορίου Παλαμά, ομιλίαι Οικονόμου, σελ. 248-249
[21] Φιλοκαλία Δ’, σελ. 147, λη’
[22] ένθ. ανωτ. σελ. 146, λη’
[23] αγ. Γρηγορίου Παλαμά, Φιλοκαλία Δ’, σελ. 143-144, λ’, λα’, λβ’, λγ’
[24] Φιλοκαλία Β’, σελ. 32, λβ’