Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός († 1714)

Ό Άγιος Κοσμάς γνωστός και ως Πατροκοσμάς, γεννήθηκε το 1714 στο χωριό Μέγα Δένδρο της Αιτωλίας.  Το κοσμικό του όνομα ήταν Κώνστας.
Τα στοιχειώδη γράμματα τα έμαθε από τον ιεροδιάκονο Γεράσιμο Λύτσικα, ενώ γύρω στα είκοσι, τα γραμματικά, δηλαδή την εγκύκλιο παιδεία, την έλαβε από τον ιεροδιάκονο Ανανία, ενώ δίδασκε συγχρόνως και ως υποδιδάσκαλος.
Το 1749 πήγε στην Αθωνιάδα Σχολή του Αγίου Όρους, όπου έκανε σπουδές ανωτέρου επιπέδου στη θεολογία και τη φιλοσοφία.
Το 1759 εκάρη μοναχός στη Μονή Φιλοθέου και πήρε το όνομα Κοσμάς. Λίγους μήνες αργότερα χειροτονήθηκε Διάκονος και Πρεσβύτερος.
Το 1760 εγκατέλειψε το μοναστήρι και πήγε στην Κωνσταντινούπολη. Εκεί ο Πατριάρχης Σεραφείμ του έδωσε την άδεια και την ευλογία να ξεκινήσει το ιεραποστολικό του έργο, προκειμένου να αντιμετωπίσει τον αυξανόμενο τότε εξισλαμισμό των Χριστιανών.
Ο Άγιος Κοσμάς, στα επόμενα 19 χρόνια μέχρι τον θάνατο του το 1779, πραγματοποίησε τέσσερις μεγάλες περιοδείες, γυρίζοντας ολόκληρη την ηπειρώτικη Ελλάδα, τις Κυκλάδες, τα Επτάνησα, τα Δωδεκάνησα, τις Σποράδες και τη Βόρειο Ήπειρο.
Η 1^η περιοδεία του (1760-63) ήταν στη Θράκη, τη Μακεδονία, τη Θεσσαλία, την Αιτωλοακαρνανία, τα Άγραφα και την Ήπειρο. Στο τέλος της περιοδείας αυτής πήγε εκ νέου στην Κωνσταντινούπολη για να ενημερώσει τον Πατριάρχη Ιωαννίκιο τον Γ΄ (1761-63) για τα αποτελέσματα του έργου του και να ζητήσει και πάλι την ευλογία και άδεια προς συνέχιση της αποστολής του.
Η 2^η περιοδεία κράτησε 11 χρόνια (1763-74) και κατ’ αυτήν πλην της Θράκης, της Μακεδονίας, της Αιτωλοακαρνανίας, της Θεσσαλίας και της Ηπείρου, πήγε στο Άγιον Όρος και τις Σποράδες. Από το Γαλαξίδι που βρέθηκε επέστρεψε και πάλι στην Κωνσταντινούπολη.
Με νέα ευλογία και άδεια του Πατριάρχη Σωφρονίου Β΄ (1774-80) ξεκίνησε την 3^η περιοδεία (1774-77) πού περιέλαβε τα Δωδεκάνησα, τις Κυκλάδες, το Άγιον Όρος, τη Χαλκιδική, τις πόλεις Βέροια, Καστοριά, Κορυτσά, Μοσχόπολη, Δέλβινο, Αργυρόκαστρο, Τεπελένι, Ιωάννινα, Μέτσοβο, Γρεβενά, Σέρβια, Δεσκάτη, Ελασσόνα, Τρίκαλα, Άρτα, Πρέβεζα, τα νησιά Λευκάδα, Κεφαλονιά, Ζάκυνθο και Κέρκυρα, απ’ όπου πέρασε απέναντι, στους Άγιους Σαράντα.
Από τους Άγιους Σαράντα ξεκίνησε την 4^η  περιοδεία του (1777-79), με επίκεντρο της αποστολικής δράσεως του την Ήπειρο, και κυρίως τη Βόρειο, η οποία κατεξοχήν κινδύνευε να αφελληνισθεί εξαιτίας των βίαιων εξισλαμισμών. Επισκέφθηκε επίσης και τις περιοχές Μοναστηρίου, Καστοριάς, Γρεβενών, Θεσσαλονίκης και Θεσσαλίας.
Παρακινούσε με θέρμη τους Ορθοδόξους Χριστιανούς να ιδρύσουν σχολεία που θα διδάσκουν την ορθοδοξία. Το σχολείο αντιμετωπίζεται από τον Άγιο Κοσμά σαν απαραίτητη προϋπόθεση για την προώθηση της ορθοδοξίας και η εκπαίδευση σαν ένα εργαλείο κατήχησης στην ορθοδοξία. Εκτός από τη σημασία της Ελληνικής γλώσσας αναφέρεται συχνά και στο «ποθούμενο» που ήταν η απελευθέρωση του γένους. Ένα από τα χαρακτηριστικά του είναι η απόλυτη αφιλοχρηματία.
Έλεγε επί λέξει: «Δέν ἔχω μήτε ἄλλο ράσο ἀπό αὐτό πού φορῶ».
Με όλα αυτά αναδείχθηκε στύλος της Ορθοδοξίας και της ελληνικότητας. Την εποχή εκείνη για την κάθε περιοχή και το κάθε χωριό, η επίσκεψη του Αγίου Κοσμά ήταν ένα πολύ σημαντικό γεγονός και πλήθος κόσμου τον ακολουθούσε.
Προτού ξεκινήσει το κήρυγμα σε κάθε τόπο που πήγαινε, έστηνε έναν μεγάλο ξύλινο σταυρό. Ο σταυρός αυτός θύμιζε στους πιστούς ότι ο Άγιος Κοσμάς είχε περάσει από εκεί. Σε κάποιες περιπτώσεις αναφέρθηκαν και θαύματα στα σημεία εκείνα.

Το κήρυγμα του αναφέρεται σε καθημερινότητες που συνιστούν αμαρτίες: σχέσεις ατόμων, σχέσεις αγοράς, σχέσεις ανδρών και γυναικών, σχέσεις που ανάγονται στην ελλιπή συνείδηση για το κακό.
Παντού ίδρυε εκκλησίες και σχολεία και με πάθος ενδιαφερόταν για τη μόρφωση των υποδούλων. Με τις δωρεές των πλουσίων αγόραζε κολυμβήθρες για τις βαπτίσεις των χριστιανών, βιβλία, σταυρούς και κομποσχοίνια, που τα μοίραζε στους πιστούς ως ευλογία.
Μέσα σε 16 χρόνια ίδρυσε περίπου 200 σχολεία. Στις Διδαχές του παρότρυνε τους γονείς να σπουδάζουν τα παιδιά και να μιλούν τα Ελληνικά, τα οποία είναι η «γλώσσα της Εκκλησίας».
«Να σπουδάζετε και εσείς, αδελφοί μου, να μανθάνετε γράμματα όσον ημπορείτε. Και αν δεν εμάθετε οι πατέρες, να σπουδάζετε τα παιδιά σας, να μανθάνουν τα ελληνικά, διότι και η Εκκλησία μας είνε εις την ελληνικήν. Και αν δεν σπουδάσεις τα ελληνικά, αδελφέ μου, δεν ημπορείς να καταλάβης εκείνα οπού ομολογεί η Εκκλησία μας».
Μετά την Ελληνική επανάσταση του 1770 στην Πελοπόννησο, κατά την περίοδο των Ορλωφικών, οι Τούρκοι τον υποπτεύονταν ως πράκτορα των Ρώσων. Κατά άλλους ερευνητές στην καταδίκη του Κοσμά συνέβαλαν κάποιοι Εβραίοι της Ηπείρου διότι με το κήρυγμά του κατόρθωσε να μεταφερθεί η διενέργεια του παζαριού από την Κυριακή στο Σάββατο, γεγονός που έφερε οικονομικές ζημίες στους Εβραίους. Τον συκοφάντησαν στις τουρκικές αρχές και με πολλά χρήματα προς τον Κούρτ Πασά του Βερατίου κατόρθωσαν να επιτύχουν τη θανάτωση του.

Ο Άγιος συνελήφθη και μαρτύρησε διά απαγχονισμού στις 24 Αυγούστου, ημέρα Σάββατο του 1779 στις όχθες του ποταμού Άψου. Το σώμα του το πέταξαν στον ποταμό και μετά από αναζήτηση βρέθηκε από τον ιερέα Μάρκο, ο οποίος πήρε το λείψανο και το ενταφίασε στον νάρθηκα της εκκλησίας της Θεοτόκου Αρδονίτσας, στο χωριό Κολικόντασι κοντά στην πόλη του Βερατίου της Βορείου Ηπείρου.
Ο Άγιος Κοσμάς συχνά αναφερόταν στα κηρύγματά του αρνητικά για τους Εβραίους. Πάντως σε κήρυγμά του είχε πει ρητά:«Όσοι αδικήσατε χριστιανούς ή Εβραίους ή Τούρκους, να δώσετε το άδικον οπίσω». Εναντίον του υπήρξαν επίσης οι Ενετοί, οι κοτσαμπάσηδες, οι πλούσιοι και άλλοι ισχυροί οι οποίοι θεωρούσαν ότι θίγονται. Αντίθετα, ο Πατροκοσμάς είχε τη λαϊκή στήριξη από Χριστιανούς και ακόμα και από Τούρκους. Δεν υπήρξε καμία επίσημη κατηγορία εναντίον του ούτε δικάστηκε πριν το θάνατό του. Για την καχυποψία των Ενετών απέναντί του σώζονται μέχρι σήμερα αναφορές κατασκόπου τους για το πρόσωπό του στα ενετικά αρχεία.

Ανακηρύχθηκε επίσημα άγιος από το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως στις 20 Απριλίου 1961 και η μνήμη του τιμάται στις 24 Αυγούστου. Λόγω του μεγάλου ιεραποστολικού του έργου στην τότε σκλαβωμένη Ελλάδα, η Εκκλησία του Χριστού, για να τιμήσει τον αγώνα και την προσφορά του, τον ονόμασε Ισαπόστολο.
Τα μόνα σωζόμενα ιδιόχειρα γραπτά του Αγίου Κοσμά είναι μερικές επιστολές.
Οι Διδαχές και οι Προφητείες του έτυχαν επανειλημμένων αντιγραφών και εκδόσεων και αποτέλεσαν δημοφιλή λαϊκά θρησκευτικά αναγνώσματα. Σε ορισμένα από τα κείμενα αυτά, που έχουν τύχει ερμηνειών και παρερμηνειών, αναπτύσσονται σύγχρονοι προβληματισμοί, όπως η έννοια της Ελληνικότητας, του «Γένους» κτλ
Ακολουθία και βίο του έγραψαν ο όσιος Νικόδημος ο Αγιορείτης, ο Σαπφείριος Χριστοδουλίδης, ο Θωμάς Πασχίδης και ο μοναχός Γεράσιμος Μικραγιαννανίτης.
ΣΗΜΕΙΩΣΗ

Ο λόγος που τον Άγιο Κοσμά τον συμπεριλάβαμε στους τοπικούς αγίους είναι διότι το ιεραποστολικό του έργο ήταν μεγάλο στην περιοχή αυτή και όλη η Κόνιτσα τον ευλαβείται πολύ. Στην Κόνιτσα βρίσκεται ναός του Αγίου Κοσμά που είναι ο μοναδικός για ολόκληρη την Ήπειρο, αλλά και ο μεγαλύτερος σε όλη την Ελλάδα.

Στίχος
Εὔκοσμος ὤφθης κόσμος, ὦ Κοσμᾶ μάκαρ, Κόσμον λόγοις σοῖς αἵμασι τ᾽ αγλαΐσας.

Ἀπολυτίκιο. Ἦχος γ’. Θείας πίστεως
Θείας πίστεως, διδασκαλίᾳ, κατεκόσμησας, τὴν Ἐκκλησία, ζηλωτὴς τῶν Ἀποστόλων γενόμενος· καὶ κατασπείρας τὰ θεῖα διδάγματα, μαρτυρικῶς τὸν ἀγῶνα ἐτέλεσας. Κοσμᾶ ἔνδοξε, Χριστὸν τὸν Θεὸν ἱκέτευε, δωρήσασθαι ἡμῖν τὸ μέγα ἔλεος.

Ἀπολυτίκιον Ἦχος δ’. Ταχὺ προκατάλαβε
Τὴν εὔηχον σάλπιγγα Εὐαγγελίου Χριστοῦ, Προφήτην τὸν πύρινον καὶ μιμητὴν ᾿Ηλιοῦ, Κοσμᾶν τὸν ᾿Ισαπόστολον, πάντων τῶν ὀρθοδόξων ὁδηγὸν καὶ προστάτην, δήμων τῆς Αἰτωλίας καὶ τυράννου τὸ σέβας, ὕμνοις καὶ ἐγκωμίοις ἀθρόως τιμήσωμεν.

Ἕτερον Ἀπολυτίκιον Ἦχος γ’. Μέγαν εὔρατο ὲν τοῖς κινδύνοις
Θεῖον κόσμημα ᾿Ορθοδοξίας καὶ ἀγλάϊσμα τῆς ᾿Εκκλησίας ἀνεδείχθης, Κοσμᾶ ἰσαπόστολε· διὰ πυρὸς διελθών τε καὶ ὕδατος, ἀναψυχὴν σὺ ἐκτήσω δι’ αἵματος. Εὐκοσμώτατε, διδάχων τοῦ Γένους κόσμημα, Χριστὸν τὸν Θεὸν ἱκέτευε κοσμῆσαι ἀρεταῖς καὶ τὰς ψυχὰς ἡμῶν.

Ἕτερον Ἀπολυτίκιον Ἦχος γ’. Μέγαν εὔρατο ὲν τοῖς κινδύνοις
Κόσμον ηὔγασας Πνεύματι θείῳ, κόσμον ἤνεγκας τῇ ᾿Εκκλησίᾳ, κόσμημα θεῖον, πιστῶν τὸ προπύργιον, ταῖς διδαχαῖς σὺ τὸ Γένος ἐφώτισας καί τῆς δουλείας τὰ σκότη διέλυσας, Κοσμᾶ ῞Αγιε· τῶν ᾿Αποστόλων ὁμότροπε, Χριστὸν τὸν Θεὸν ἱκέτευε κοσμῆσαι τὰς ψυχὰς τῶν ἀνυμνούντων σε.

Ἕτερον Ἀπολυτίκιον Ἦχος α’. Τὸν ταφον σου Σωτὴρ
Τὸν μέγαν ἀθλητήν, ὀρθοδόξων τὸ κλέος, Χριστοῦ τὸν μιμητὴν καὶ διδάσκαλον θεῖον, Κοσμᾶν τὸν ἰσαπόστολον, Αἰτωλίας ἀγλάϊσμα, τὸν παιδεύσαντα τὸ δοῦλον Γένος ἐνθέως καὶ συντρέξαντα εἰς τὴν ἀνάστασιν τούτου ἐν ὕμνοις τιμήσωμεν.

Κοντάκιον. Ἦχος δ’. Ἐπεφάνης σήμερον
Ὡς φωστήρ νεοφωτός τήν Ἐκκλησίαν, καταυγάζεις ἅπασαν, Εὐαγγελίου διδαχαῖς, Κοσμᾶ Χριστοῦ Ἰσαπόστολε• διό ἀξίως γεραίρει τήν μνήμην σου.

Μεγαλυνάριον
Χαίροις Ἀποστόλων ὁ μιμητής, Κοσμᾶ Θεοφόρε, εὐσεβείας ὑφηγητά, τοῦ Εὐαγγελίου ὁ θεηγόρος κῆρυξ, καί τῶν πιστῶν ἁπάντων, θεῖον ἀγλάϊσμα.

Μεγαλυνάριον
Κόσμον φέρων θεῖον τῶν ἀρετῶν καὶ τοῦ μαρτυρίου τὸ διάδημα τὸ σεπτόν, κόσμησον εὐχαῖς σου ἀεὶ τὴν ᾿Εκκλησίαν καὶ σὺν παντὶ τῷ κόσμῳ, Κοσμᾶ μέγιστε.