Των Παθών και της Ανάστασης Το Θείο Πάθος και η Ανάσταση, όπως απεικονίζονται στην κυπριακή εικονογραφία

Επιτάφιος Θρήνος (Pieta) 15ος -16ος αι., εκκλησία Αγίας Μαρίνας, Πέρα Χωρίο Νήσου.

«Έχοντας θεμελιακή αξία για τη χριστιανική διδασκαλία, τα Πάθη και η Ανάσταση, ως κορυφαία γεγονότα της Πρώτης Παρουσίας του Χριστού, κράτησαν, απαρχής, περίβλεπτη θέση στο κοσμητικό σύστημα του ορθόδοξου ναού, με ψηφιδωτά, τοιχογραφίες και εικόνες».
Πολύ σημαντικές και αξιόλογες εικόνες, που απεικονίζουν τα κορυφαία γεγονότα των Παθών και της Αναστάσεως, όλες από εκκλησίες της Κύπρου, υπάρχουν στο Βυζαντινό Μουσείο, στη Λευκωσία. Η Βαϊοφόρος (16ος αι.) από την εκκλησία της Χρυσαλινιώτισσας, η Σταύρωση (16ος αι.) από την εκκλησία Αγίου Ιωάννη στην Αμμόχωστο, η Αποκαθήλωση (14ος αι.) από την εκκλησία της Αγίας Μαρίνας Καλοπαναγιώτη, η Πιετά (15ος-16ος αι.) από την εκκλησία Αγίας Μαρίνας, στο Πέρα Χωρίο Νήσου - μια δυτικής τεχνοτροπίας εικόνα, όπου η Παναγία κρατά τον Χριστό στα χέρια της - και η Εις Άδου Κάθοδος (16ος αι.), επίσης από τη Χρυσαλινιώτισσα, η οποία προσπαθεί να συνδυάσει το δυτικό τρόπο απεικόνισης της Ανάστασης με τον ορθόδοξο.

Η ιταλοβυζαντινή ζωγραφική

Εικόνες, που αποτελούν εξαίρετα δείγματα της ιταλοβυζαντινής ζωγραφικής, που άκμασε στην Κύπρο, ιδιαίτερα την περίοδο της Ενετοκρατίας.
Η ιταλοβυζαντινή ζωγραφική χαρακτηρίζεται από το συγκερασμό βυζαντινών τεχνοτροπικών μεθόδων και στοιχείων με αντίστοιχα δυτικά, χωρίς να επικαλύπτουν ή να επιβάλλονται το ένα το άλλο, σημειώνει ο κ. Ηλιάδης. Είναι μια τεχνοτροπία που κυριαρχεί την περίοδο της Ενετοκρατίας, και την βλέπουμε σε διάφορες εκκλησίες, όπως στην Ποδύθου, στον Καλοπαναγιώτη, στο Πελένδρι, στην Καθολική, κ.ά. Αντιπροσωπεύει την τάση, να αποδοθούν με μια μεικτή τεχνοτροπία βυζαντινά θέματα. Το σημαντικό είναι ότι δεν επιχειρήθηκε κάποια προσπάθεια επιβολής ενός συγκεκριμένου στυλ, και το πεδίο της αναζήτησης των αγιογράφων έμεινε, υπό αυτήν την έννοια, ανοικτό. «Υπάρχουν πολλοί αγιογράφοι που είναι αμφιδέξιοι, μπορούν δηλαδή να ζωγραφίσουν, το ίδιο καλά, τόσο με την ορθόδοξη όσο και με τη δυτική τεχνοτροπία. Έχουμε, έτσι, εικόνες όπως η Πιετά, που αναφέραμε προηγουμένως, η οποία είναι μια καθαρά δυτική εικονογραφία. Ο Χριστός, δηλαδή, απεικονίζεται νεκρός, στα γόνατα της Θεοτόκου, μετά την αποκαθήλωσή του από το σταυρό. Η Πιετά, εκφράζει τη «λύπη», την άκρα συμπάθεια της Θεοτόκου προς το νεκρό Χριστό - που βρίσκεται στα γόνατά της -, η οποία εκδηλώνεται με γοερότητα. Δίπλα της η Μαγδαληνή με τα χέρια υπερυψωμένα και ανοικτά, ενώ ο Ιωάνννης απεικονίζεται κλαίων. Είναι χαρακτηριστικό δείγμα δυτικής τέχνης, η οποία προσπαθεί να αποδώσει με δραματικότητα και κάποια υποκριτική διάθεση τα διάφορα θρησκευτικά θέματα. Προσπαθεί, με άλλα λόγια, να δώσει ένα πάθος, μια κίνηση πιο δραματική. Αντίθετα, η βυζαντινή τέχνη, προσπαθεί να περιορίσει την ένταση αυτού του είδους, αποδίδοντας με πιο εκλεπτυσμένο τρόπο το Θείο Πάθος, αποδίδει, δηλαδή, με περισσότερη αξιοπρέπεια και σεβασμό τα ιερά θέματα της Μεγάλης Εβδομάδας. Η Πιετά, αποδίδει κυρίως το θέμα της μητρότητας, μας υπενθυμίζει ότι η Παναγία, είναι μάνα. Όπως η Παναγία, ως Βρεφοκρατούσα, κρατάει στην αγκαλιά της τον Χριστό, ως παιδίον ή βρέφος, έτσι τον κρατάει και ως άντρα.

Η Παναγία η βυζαντινή, έχει, από την άλλη, πάντοτε μια θλίψη στο πρόσωπο, γιατί ξέρει ότι ο Χριστός θα ‘πεθάνει’ μια μέρα. Ήταν ειδοποιημένη, όταν αποδέχτηκε τον Ευαγγελισμό, ότι ο Χριστός θα έρθει, για να σταυρωθεί και να πεθάνει για τη σωτηρία του κόσμου».

Συγκρατημένη μελαγχολία

Η βυζαντινή τέχνη, μέσα από την απεικόνιση των Παθών, αποδίδει μια συγκρατημένη μελαγχολία, χωρίς εξάρσεις και θεατρινισμούς, γιατί, ο θάνατος του Χριστού, είναι η δική μας λύτρωση, επεξηγεί ο διευθυντής του Βυζαντινού Μουσείου.

Ο ΟΡΘΟΔΟΞΟΣ τρόπος απεικόνισης παρουσιάζει τον Χριστό να κατέρχεται στον Άδη, να σπάζει τις θύρες και να πατά πάνω στις θύρες, ενώ ο Άδης και ο Σατανάς είναι αλυσοδεμένοι στην άβυσσο, εξηγεί ο κ. Γιάννης Ηλιάδης, διευθυντής του μουσείου. Βλέπουμε, επίσης, τους Πρωτόπλαστους, τον Αδάμ και την Εύα, να εγείρονται πρώτοι από τους τάφους, και να ίστανται, μαζί με τους Προφήτες Δαυίδ και Σολομώντα, μαζί με τον Χριστό. «Αυτό είναι το μήνυμα της Ορθοδοξίας: ότι αναστάς Χριστός, ανάστησε κι εμάς μαζί του».

Αυτό το στοιχείο, το διατηρεί ο ιταλοβυζαντινός ζωγράφος της Χρυσαλινιώτισσας, προσθέτοντας, όμως, κι ένα στοιχείο το οποίο βλέπουμε να απεικονίζεται στη δυτική εκκλησιαστική τέχνη: ο Χριστός απεικονίζεται να κρατάει το λάβαρο της Αναστάσεως, προσθέτει. Ο Χριστός βαστά το λάβαρο και βρίσκεται ενόψει της αναλήψεως εις τους ουρανούς. Αυτή η τεχνοτροπία, που υπάρχει διαδεδομένη αυτήν την περίοδο, αποτυπώνει τη συνύπαρξη στην Κύπρο, την περίοδο της Ενετοκρατίας, των δύο χριστιανικών δογμάτων καθώς και την έντονη αλληλεπίδραση μεταξύ των αγιογράφων.
«Η Πιετά (Επιτάφιος Θρήνος) προέρχεται από τη σχολή των Μαντονέρων, αυτών δηλαδή που ζωγραφίζουν τη Θεοτόκο με ενδύματα Μαντόνας, όπως αντίστοιχες Παναγίες δυτικές. Προσπαθούν αυτοί οι εικονογράφοι να εισαγάγουν στοιχεία δυτικά, ώστε να συγκεράσουν τα δύο δόγματα. Αυτό, βέβαια, έχει και εμπορικούς σκοπούς, αφού οι δημιουργοί τους μπορούν ευκολότερα να τα διαθέσουν στο εμπόριο» αναφέρει ο διευθυντής του Βυζαντινού Μουσείου.