Η ΑΝΘΡΩΠΟΕΙΚΟΝΑ ΤΗΣ ΝΕΟΤΕΡΙΚΟΤΗΤΑΣ : ΔΑΡΒΙΝΙΣΜΟΣ

Στο πλαίσιο του στοχασμού πάνω στην ανθρωποεικόνα της Νεοτερικότητας επιβάλλεται να σταθούμε λίγο περισσότερο στην θεωρία της εξελίξεως ( ή καλύτερα στις εκδοχές της εξελίξεως, αφού έχουμε διαφορετικές απόψεις των επιστημόνων επί του ιδίου θέματος) αναπτύσσοντας ορισμένες κριτικές παρατηρήσεις , που μπορεί να φωτίσουν κάπως περισσότερο την «αξιολόγηση» της εκ μέρους της ορθοδόξου θεολογίας.

    Η βασική αδυναμία την θεωρίας αυτής, προέρχεται από έναν "εκβιασμό" σχεδόν της λογικής, ο οποίος υποβάλλει  την προέλευση  του ανωτέρου από το κατώτερο (αν και οι εξελικτικοί ισχυρίζονται ότι δεν πρέπει να κάνουμε τέτοιες αξιολογικές κρίσεις (ανώτερο - κατώτερο) της έμβιας ύλης από την άβια ύλη, της λογικότητας του ανθρώπου από το άλογο και ζωώδες κ.ο.κ) με μοναδικό «εννοιολογικό εργαλείο» τη φυσική επιλογή.  Για τους εξελικτικούς, από μια αρχική τυχαία και στοιχειώδη σύνθεση ύλης και μέσω μιας βραδείας εξελικτικής πορείας φτάνουμε στην «πολυπλοκότητα της συνείδησης», χωρίς σχέδιο και χωρίς πρόγραμμα.

    Παρά το ότι κάτι τέτοιο είναι αδύνατον να το αποδείξει η παρατήρηση και το πείραμα, και παρά το ότι προσκρούει στη λογική εποπτεία του ανθρώπου,  εν τούτοις αποτελεί την πεμπτουσία της σύγχρονης βιολογίας και επιχειρεί να ισχύσει όχι ως θεωρία (όπως λένε οι ίδιοι οι βιολόγοι) αλλά ως γεγονός, όπως γεγονός είναι για τη φυσική λ.χ ο νόμος της βαρύτητας.

Το θεμέλιο, τώρα, του νέου τρόπου εξήγησης της καταγωγής (των ειδών και) του ανθρώπου είναι η πληθυσμική σκέψη, (όπως την ονομάζει ο Ernest Mayr, βλ. «τι είναι η εξέλιξη;»), που ως εννοιολογικό πλαίσιο αντικαθιστά την …ουσιοκρατία…… «οι  χριστιανοί και αγνωστικιστές φιλόσοφοι» λέει ο Mayr αυτήν παραδέχονται (δηλ. την ουσιοκρατία) ως κύριο μέρος της κοσμοθεωρίας τους. Μία από τις γενικά αποδεκτές ιδέες ήταν και απόλυτη πίστη στην αλήθεια κάθε λέξης της Βίβλου. Εμείς να υπογραμμίσουμε εδώ πως αυτό ισχύει για την Δυτική θεολογία ,του προτεσταντισμού κυριως-και όχι την ορθ. θεολογία με την ευρύτητα της ερμηνείας της ( καθώς δεν προσκολλάται στο γράμμα της βίβλου).

   Με τα λόγια του Ernst Mayr «η ουσιοκρατία ήταν η σχεδόν καθολικά αποδεκτή κοσμοθεωρία από την αρχαιότητα μέχρι την εποχή του Δαρβίνου.

   Θεμελιωμένη από τους Πυθαγορείους και τον Πλάτωνα δίδασκε ότι όλα τα φαινομενικά ευμετάβλητα φαινόμενα της φύσης, μπορούν να ταξινομηθούν σε κατηγορίες. Κάθε μια κατηγορία χαρακτηρίζεται από τον ορισμό της (την ουσία της). Η ουσία αυτή είναι σταθερή / ….. και αυστηρά οριοθετημένη, σε σχέση με όλες τις άλλες ουσίες αυτού του είδους. Για παράδειγμα οι Πυθαγόρειοι έλεγαν ότι ένα τρίγωνο είναι πάντοτε τρίγωνο, ό,τι σχήμα και να έχει, ενώ δεν συνδέεται  μέσω ενδιάμεσων μορφών με τα τετράγωνα (ή οποιαδήποτε άλλα γεωμετρικά σχήματα).  Η κατηγορία των δένδρων ορίζεται από έναν κορμό και μια φυλλώδη κορυφή. Ένα άλογο ορίζεται από τα μεγάλα του δόντια και το πόδι με το μοναδικό δάκτυλο.

Σύμφωνα με τη Χριστιανική Πίστη κάθε γένος, κάθε τύπος έχει δημιουργηθεί ξεχωριστά και όλα τα εν ζωή μέλη ενός είδους είναι απόγονοι του πρώτου εκείνου ζεύγους, που δημιούργησε ο Θεός. Η ουσία μιας κατηγορίας – τύπου είναι εντελώς σταθερή, είναι η ίδια σήμερα, όπως ήταν και την ημέρα της Δημιουργίας» (Ernst Mayr, "τι είναι η εξέλιξη", σελ. 109).  

Η τελεοκρατία (ή φιναλισμός, πίστη που ανάγεται στον Αριστοτέλη) , από την άλλη πλευρά αποδεχόταν ότι ο έμβιος κόσμος είχε την τάση να προχωρεί προς «όλο και μεγαλύτερη τελειότητα».  Εθεωρείτο ως δεδομένη η ύπαρξη μιας ενυπάρχουσας δύναμης, διότι (όπως έλεγαν), πως αλλιώς θα μπορούσε κανείς να εξηγήσει τη βαθμιαία εξέλιξη από τα κατώτερα βακτήρια μέχρι τις ορχιδέες, τα γιγάντια δένδρα, τις πεταλούδες, τους πιθήκους και τους ανθρώπους 

   Οι εξηγήσεις της ουσιοκρατίας και της τελεοκρατίας αντιστοιχούν σε «μοντέλα σκέψης», τα οποία ίσχυαν στη Βιολογία μέχρι την εποχή που ο Δαρβίνος καθιέρωσε έναν άλλο τρόπο σκέψης , που αρμόζει στην εξέλιξη: « όλες οι θεωρίες των εξελικτικών αλμάτων βασίζονται στην ουσιοκρατία, ενώ η πληθυσμική σκέψη δέχεται τις βαθμιαίες αλλαγές» (Ernst Mayr, τι είναι η εξέλιξη;  σελ. 109).

«Μέχρι το 1859 επικρατούσε κάποιο λίγο-πολύβιβλική  κοσμοαντίληψη» (γράφει  ο  Ε.  Mayr)  όχι  μόνο  μεταξύ  των  απλών  ανθρώπων,  αλλά  και  εμταξύ  των  φυσικών  επιστημόνων  και  των  φιλοσόφων.  Σύμφωνα  με  αυτή  την  κοσμοαντίληψη  η  απάντηση  σε  όλα  τα  ερωτήματα  σχετικά  με  τον  κόσμο  ήταν  πολύ  απλή:  ο  Θεός  είχε  δημιουργήσει  τον  κόσμο  και  μάλιστα  είχε  σχεδιάσει  τόσο  σοφά  τον  δημιουργημένο  του  κόσμο  ώστε  κάθε  οργανισμός  ήταν  τέλεια προσαρτημένος στη θέση του μέσα στη φύση» (Ε.  Mayr, σελ. 37).

   Ο  Δαρβίνος ήταν εκείνος που πρότεινε για την εξέλιξη μια εξήγηση, η οποία δεν στηριζόταν σε καμία υπερφυσική δύναμη.  Χρησιμοποίησε φαινόμενα και διαδικασίες που μπορούσε ο καθένας να παρατηρήσει καθημερινά στη φύση (παρακολουθούσε με μοναδική προσήλωση τη φυσική ιστορία). Τούτη ακριβώς η ικανότητα να παρατηρεί ενδιαφέροντα στοιχεία, αλλά και να θέτει τα κατάλληλα ερωτήματα γι’ αυτά επέτρεψε στον Δαρβίνο να πραγματοποιήσει τόσο πολλές επιστημονικές ανακαλύψεις και να αναπτύξει τόσο πολλές άκρως πρωτότυπες έννοιες (Mayr, σελ 42).

    Εδώ βλέπουμε με τα λόγια των ιδίων των εξελικτικών (και υποστηρικτών του Δαρβίνου) τη μέθοδο εργασίας, που αντιστοιχεί ακριβώς στη μέθοδο του Νεύτωνα (την οποία άλλωστε  και αποδεχόταν πλήρως ο Δαρβίνος), στην έρευνα του κοσμικού σύμπαντος.                                                                                              

Κατά τον Sherrard υπάρχει μία μηχανική εξήγηση της ζωής στη βιολογία,  «η οποία χαρακτηρίζει τον επιστήμονα, ο οποίος δεν κάνει τίποτε άλλο, όταν προτείνει θεωρίες, (εδώ λ.χ. την φυσική επιλογή) από το να αντικειμενοποιεί τους περιορισμούς της δικής του ατομικής συνείδησης».  Αν είχε έναν υψηλότερο βαθμό συνείδησης, από αυτόν που στην πραγματικότητα διαθέτει, θα έβλεπε τα πράγματα κάτω από ένα εντελώς διαφορετικό φώς και έτσι θα αποκτούσε για  αυτά μία εντελώς διαφορετική αντίληψη, μία αντίληψη που θα ήταν ίσως αδύνατον να εκφραστεί στη γλώσσα των…… (Φ. Σέρραρντ  ο βιασμός του ανθρώπου και της φύσεως σελ. 99) 

   Στη βιολογία, λέει ο Σέρραρντ, η επιστημονική σκέψη είναι περισσότερο μηχανιστική από οπουδήποτε αλλού  : το κύτταρο είναι ένα «χημικό εργοστάσιο», τα ριβοσώματα διευθύνονται από μια « μηχανή προγραμματισμού», το DNA μοιάζει με «εργάτη βιομηχανίας πολυγραφήσεων, που αντιγράφει το πρόγραμμα μιας αυτόματης μηχανής σε μια διατρητική μηχανή» κ. α…..»

«Στην επιστήμη» (δηλώνει ο Ιωσήφ Needham, από την πλευρά του ), «ο άνθρωπος είναι μια μηχανή, κι αν δεν είναι αυτό ,δεν είναι τίποτε». Για την ανθρώπινη αντίληψη αυτού του είδους ο Φ. Σέρραρντ γράφει :  «όταν η διάνοια αφώτιστη από κάθε πνευματική και υπερφυσική αρχή γνώσης, αρέσκεται για πληροφόρηση στον κόσμο των φαινομένων, αυτό που συλλαμβάνει προσδιορίζεται από τις δικές της παραδεδεγμένες προϋποθέσεις, οποιεσδήποτε κι αν είναι αυτές.  Επίσης, όταν η διάνοια αναλύει και ταξινομεί, παίρνει υπόψη μόνο αυτές τις όψεις των πραγμάτων, που μπορούν να δεχθούν μέτρηση και μηχανική σύνδεση.  Οποιαδήποτε άλλη όψη των πραγμάτων, που δεν μπορεί να δεχθεί  μέτρηση και μηχανική σύνδεση, διαφεύγει από τη σύλληψη της διάνοιας…όταν διατυπώνει τα συμπεράσματά της με βάση την παρατήρηση».( Φ. Σέρραρντ, ο βιασμός κ.λ.π. σελ.107). 

   Η σύγχρονη επιστήμη, συμπεραίνει ο Σέρραρντ «έχει ως αφετηρία της μια απώλεια της μνήμης , μια λησμονιά του τι είναι ο άνθρωπος. Σύμφωνα με έναν αναπόφευκτο λογικό συνειρμό, έμφυτο σ’ αυτή την αφετηρία, η σύγχρονη επιστήμη ακολουθεί ένα δρόμο, που το κάθε της βήμα σημαδεύεται από μια παραπάνω πτώση του ανθρώπου, σε μια ακόμη βαθύτερη άγνοια της φύσεώς του και επομένως σε μια βαθύτερη άγνοια της φύσης των πραγμάτων».

   «Μόνο μια θρησκευτική κατανόηση του ανθρώπου , που να συνειδητοποιεί τις ουσιαστικές ιδιότητές του, μπορεί να αποκαταστήσει αυτό που χάθηκε και να κάνει έτσι την αρχή για να διορθωθεί η βαθιά αυτή διαδρομή.  Σε μια τέτοια θρησκευτική κατανόηση, να υπενθυμίσουμε εδώ, μπορούν να βοηθήσουν οι Πατέρες της εκκλησίας, αφού όλα όσα διατύπωσαν για τη φύση του ανθρώπου και τον προορισμό του, πηγάζουν από μια πνευματική πηγή, την ένθεο Αποκάλυψη (της οποίας διευρύνουν την ερμηνεία, χρησιμοποιώντας φιλοσοφικές και επιστημονικούς όρους).

   Γιατί  οι Πατέρες της εκκλησίας έβλεπαν τα πάντα μέσα στον Κόσμο, ως απαύγασμα της Σοφίας του Πατρός και επόπτευαν τη Δημιουργία από ένα σημείο πολύ υψηλότερο της Μηχανιστικής επιστήμης. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι απέρριπταν την ανθρώπινη σοφία και γνώση.  Άλλωστε αυτός είναι ο λόγος που προχώρησαν και στο δημιουργικό / συνθετικό τους έργο. Πίστη και γνώση δεν ευρίσκοντο σε διάζευξη, αλλά εναρμονίζονταν μέσα από τη θέαση των πάντων , που κινούνται στη σφαίρα του Θεού.

Ωστόσο η ανατρεπτικότητα της Νεοτερικής Εποχής εντοπίζεται και σε αυτό το σημείο, αφού δημιούργησε διλήμματα του τύπου πίστη ή γνώση, επιστήμη ή θρησκεία , μέσα από τη μονομερή ( σχεδόν μυστικιστική) ανάδειξη της επιστήμης ως νέας ( και μόνης αληθούς) θεότητας.  

   Έτσι  ερχόμαστε τώρα στο επίμαχο σημείο της "νατουραλιστικής" εξήγησης του Κόσμου και της Ζωής,  που διατρέχει τον Δυτικό Πολιτισμό, ως σημαντικό κομμάτι της πνευματικής του Ιστορίας. Το ερώτημα που τίθεται ενώπιον και της Ορθόδοξης Θεολογίας είναι το εξής:  Ενσωματώνονται οι παραδοχές/ τα πορίσματα αυτού του τύπου επιστήμης με το περιεχόμενο της πίστης σε Θεό Δημιουργό , όταν εκ των συνεπειών τους έρχονται σε αντίθεση με τις Αγιογραφικές αλήθειες;  Και για να συγκεκριμενοποιήσουμε το ερώτημα στην περίπτωση του ανθρώπου :  Η θεωρία της εξέλιξης μπορεί να εναρμονιστεί με τη Χριστιανική Πίστη σε Θεό Πατέρα, ποιητή και προνοητή του Κόσμου;  Θα μπορούσε εν τέλει δηλαδή να γραφεί ένα έργο ανάλογο του «περί κατασκευής του ανθρώπου »  του Αγ. Γρηγορίου Νύσσης, όπου θα ενσωματώνονταν και γνώση της σύγχρονης Βιολογίας (μοριακής, γενετικής, κ.α),  ώστε να διαφανεί η σύσταση του ανθρώπινου όντος, με αποκλεισμό ταυτόχρονα των θέσεων εκείνων που προσκρούουν στην Αποκάλυψη ; ( όπως λ.χ  η άνευ σχεδίου εξέλιξη του ανθρώπου από το ζωώδες, η τυχαία του "δόμηση", η έλλειψη προορισμού / μέσα στο σύμπαν κ.α ).

  Η απάντηση νομίζουμε ότι είναι καταφατική, γιατί στο επίπεδο της κτιστής πραγματικότητας κάθε γνώση που προσφέρει η επιστήμη ( και η μηχανιστική εξήγηση ακόμη), μπορεί να αφομοιωθεί  από την Ορθόδοξη Θεολογία (και να τοποθετηθεί σε άλλη προοπτική), εκτός από την περίπτωση των μεταφυσικών γενικεύσεων/αποφάνσεων που εξ ορισμού αντιτίθενται στην πίστη,αφού συνιστούν "εναλλακτική" αλήθεια , απέναντι στην ένθεο φιλοσοφία.

Διότι δεν μπορεί να  κατασκευάζει κάποιος ερμηνείες της πραγματικότητας  γενικεύοντας ορισμένες παρατηρήσεις, και (με την ιδίου τύπου γνώση του), να  ζητεί να τις  επιβάλη ως Απόλυτες αλήθειες (τη στιγμή που αποτελούν, απλώς, άλλη μορφή πίστης )  Η εκτίμησή μας είναι, πως αν παραμεριστούν οι δυσκολίες, που προκαλεί η αποδοχή μιας τυφλής και τυχαίας πορείας στη γραμμή «μοριοάνθρωπος» (από την ανόργανη ύλη) προς την πολυπλοκότητα της συνείδησης/ το ανθρώπινο εγώ, τότε ακόμη και εξελικτικές θεωρίες (το έχει κάνει ήδη ο Francis Collins, στο έργο του λ.χ. «η γλώσσα του Θεού») μπορούν να ενσωματωθούν στην ερμηνεία της Γενέσεως, όπως άλλωστε υπονοεί και το έργο του Γρηγορίου  Νύσσης.

 Γιατί ο Άγιος Πατήρ φαίνεται να δέχεται, πως με ένα αρχικό δημιουργικό πρόσταγμα του Θεού «εν κεφαλαίω» εδόθησαν ως δυνατότητες στο υλικό σύμπαν, όλα όσα σταδιακά θα προέκυπταν στη συνέχεια (με νέα πρoστάγματα του δημιουργού). Αυτά ( τα δημιουργικά πραστάγματα)       η επιστήμη δεν μπορεί να τα «εντοπίση» , αλλά γι'αυτό ακριβώς το λόγο οφείλει ταπεινότητα, απέναντι σε εκείνο, που πάντοτε θα την υπερβαίνει. Ωστόσο,αν κανείς είναι τίμιος και προσεκτικός, δεν μπορεί παρά να νοιώθει έκπληξη και θαυμασμό απέναντι στο μυστήριο του ανθρώπου. Κάτι τέτοιο γίνεται ευκρινές σε πολλά γραπτά φορέων της επιστήμης και θα μπορούσαν  να αφομοιωθούν δημιουργικά όσα λ.χ. ένας σύγχρονος ερμηνευτής  της ζωής, έχει διατυπώσει πάνω στο θέμα της Γενετικής εέλιξης του ανθρώπου Με τα λόγια του Albert Jacquard ( καθηγητή γενετικής και δημογράφου / παν. Παρισίου / Γενεύης) .

   «Η ιστορία του ανθρώπου, ενσωματωμένη στην ιστορία του κόσμου, αρχίζει με τη Μεγάλη Έκρηξη. Η πορεία αυτή κατέληξε σε ένα ον, που ανατρέπει τη ροή των γεγονότων. Καρπός του σύμπαντος, φτιαχμένος από τα στοιχεία που σχηματίζουν οποιοδήποτε άλλο αντικείμενο μέσα σ’ αυτό, ικανός να στοχαστεί για το Συμπάν , να ανακεφαλαιώσει την ιστορία του παρελθόντος και να πάρει τη σκυτάλη για να αποφασίσει για τη μελλοντική του ιστορία, ο άνθρωπος είναι η ακρότατη αιχμή  της πορείας που ξεκίνησε από την αρχή του σύμπαντος» (   Albert Jacquard, Η ΕΠΙΓΝΩΣΗ ΤΩΝ ΟΡΙΩΝ,  σελ. 99)

Το κυριότερο μυστήριο ( λέει ο A. Jacquard) δεν είναι ότι υπάρχουμε, αλλά ότι γνωρίζουμε. Εγώ, ένα αντικείμενο, απειροελάχιστο στοιχείο του σύμπαντος , μιλώ για το σύμπαν , το περιγράφω, διηγούμαι την ιστορία του και υπέρτατη έπαρση!) τολμώ να έχω μια γνώση γι’ αυτό. Το βλέμμα με το οποίο αντικρύζω τον κόσμο τον καθιστά θαυμαστό: το βλέμμα που στρέφω στους ανθρώπους και στον εαυτό μου , μας καθιστά θαυμάσιους. Εξηγείται αυτό από την πορεία προς την πολυπλοκότητα, την  «πολυπλοκοποιητική ορμή» της βιολογίας;  Είναι αδύνατο να απαντήσουμε (συμπεραίνει ο ίδιος επιστήμονας). Στην πραγματικότητα το ερώτημα αφορά τη «συνείδηση»: αυτή την έννοια που, σύμφωνα με ορισμένους φιλοσόφους, δεν μπορούμε καν να ορίσουμε.

  Ωστόσο είναι εφικτή μια διαπίστωση: λέω «εγώ». Αυτό το προφανές στοιχείο είναι τόσο ισχυρό, τόσο άξιο να ληφθεί υπόψη, όσο και τα αποτελέσματα των πειραμάτων για την πτώση των σωμάτων ή την αλληλεπίδραση των οξέων και των βάσεων. Είναι συστατικό της πραγματικότητας που μας περιβάλλει ή μάλλον του μέρους της, το οποίο είμαστε ικανοί να γνωρίζουμε.

    Ο ανθρώπινος εγκέφαλος είναι το πιο σύνθετο «αντικείμενο»που υπάρχει , όχι μόνο εξαιτίας του αριθμού των δομικών στοιχείων του (εκατοδισεκατομμύρια νευρώνες και ένα εκατομμύριο δισεκατομμύρια  συνάψεις), αλλά κυρίως από το γεγονός ότι όλα αυτά τα στοιχεία αλληλοσυνδέονται.. Χάρη σ’ αυτό τον πλούτο οι άνθρωποι μπόρεσαν να δαμάσουν τη φωτιά να τη χρησιμοποιήσουν για να προστατευτούν ή για να ψήσουν τα τρόφιμα και να κατασκευάσουν εργαλεία.

  Ακόμη πιο αποφασιστικό ήταν ότι κατόρθωσαν να αναπτύξουν με την ομιλία και κατόπιν με τη γραφή, τα μέσα επικοινωνίας που συνδέουν τον καθένα με τους άλλους , συνθέτοντας έτσι το μόνο «αντικείμενο» που είναι πιο πολύπλοκο από τον άνθρωπο: το σύνολο των ανθρώπων.

   Όντας στο επίκεντρο των σχημάτων βλεμάτων των άλλων , καθένας εμπλουτίζεται από αυτό που παράγει  η κοινότητα. Αναδύεται και αναπτύσσεται μέσα του μια πραγματικότητα ξένη προς τη βιολογική του κληρονομιά εμφυτευμένη  από αυτό, που δημιούργησαν οι άνθρωποι σε όλη τη διάρκεια της Ιστορίας τους: την «ανθρωποσύνη». Η φύση τους έδωσε όλες τις απαραίτητες πληροφορίες για να κατασκευάσουν τον οργανισμό τους. Η πολυπλοκότητα του οργανισμού αυτού τους επέτρεψε να αναλάβουν τη συνέχεια των γεγονότων. 

   Από τότε που εμφανίστηκαν στη γη, οι άνθρωποι κατάφεραν να στραφούν με ένα συγκινημένο βλέμμα στο σύμπαν : την τέχνη,  με ένα ερευνητικό βλέμμα στις διεργασίες που συντελούνται σ’ αυτό : την επιστήμη,  και με ένα απαιτητικό βλέμμα στους εαυτούς τους : την ηθική.   Το σημερινό εγώ μου δεν ήταν παρόν ούτε μέσα στο αρχικό ωάριο, ούτε μέσα στο αρχικό σπερματοζωάριο, δεν ξεπήδησε αυτόματα από τον οργανισμό μου.. Το έσπειραν μέσα μου όλοι εκείνοι ζωντανοί ή νεκροί πλέον, με τους οποίους βρέθηκα σε επικοινωνία. Η ανθρώπινη ιστορία μετέτρεψε το άτομό μου σε πρόσωπο. (A. Jacquard ο.π. , σελ. 95,96).

  Μια σύγχρονη δημιουργική θεολογία οφείλει να αφομοιώσει τέτοια πορίσματα (των θετικών πλέον επιστημών, φυσική, βιολογία κ.α) για να ερμηνεύσει την εικόνα του ανθρώπου ως Θείου Δημιουργήματος, υπό την προϋπόθεση ότι θα είναι ικανή να απομονώνει των «ψυχική και δαιμονιώδη» σοφία εκείνων που υπερβαίνουν τα σύνορα της πεπερασμένης κατάστασής τους και θέλουν να ενθρονίσουν θεωρίες (ιδίας εμπνεύσεως) ως αποδεδειγμένες επιστημονικές αλήθειες. Ιδιαίτερα σήμερα, που η ανθρωπολογία έρχεται στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος (βλ. Έργο του π. Καλλίστου Ware: η θεολογία στον 21° αιώνα) και αφορά το ίδιο το μέλλον των ανθρωπίνων κοινωνιών (με τις ηθικές της προεκτάσεις), δεν είναι άνευ σημασίας η επανεκτίμηση της θεολογίας των πατέρων (της σχετικής με τον άνθρωπο ως εικόνα Θεού) και με όλη την δυναμική, που αυτή εμπεριέχει.