ΜΗΧΑΝΙΣΤΙΚΗ ΑΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ

       

Οι πατέρες της εκκλησίας εξετάζουν το ζήτημα της «προαιρέσεως» (ή της ελευθερίας εκλογής) σε συνάφεια με ζήτημα της σωτηρίας και όχι ως φιλοσοφικό πρόβλημα, στο οποίο θέλουν να δώσουν κάποια λύση. Γι’ αυτό και στην ανάπτυξη του θέματός τους ερμηνεύουν τη διαγωγή βιβλικών προσώπων, παραθέτοντας κείμενα  της Αποκαλύψεως . Η σύγκριση λ.χ. που κάνει ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος ανάμεσα στον Αδάμ, τον οποίο σε τίποτε δεν ωφέλησε η διαμονή του στον παράδεισο και τον Νώε ο οποίος αν και έζησε εν μέσω ασεβείας, ωστόσο υπηρέτησε τον Θεό, ως το άκρο αγαθό, δείχνει το μέγεθος της ελευθερίας του ανθρώπου στην εκλογή του καλού ή του κακού. Ο άνθρωπος δεν πρέπει να αναζητεί συνεπώς «στηρίγματα» ή δικαιολογίες για την κακή του γνώμη, αναφερόμενος λ.χ. στο περιβάλλον του, διότι εκείνο που έχει αποφασιστική σημασία είναι μόνον η «προαίρεσις» του να πράξει το καλό, εν μέσω ακόμη και των δυσκολότερων συνθηκών.

    Πως όμως μπορεί να υποστηριχθεί αυτή θέσις ενώπιον εκείνων, που αμφισβητούν την αλήθειά της, στηριζόμενοι σε ορισμένη επιχειρηματολογία, που  ακόμα και σήμερα εντυπωσιάζει για την λογικοφάνειά της ;    Στο σημείο αυτό είναι που η πατερική σκέψη επιστρατεύει όλο τον  εξοπλισμό της, για να αντιμετωπίσει τις ενστάσεις εκείνων, οι οποίοι αρνούνται στον άνθρωπο το θεϊκό δώρο της ελευθερίας και θέλουν τη διαγωγή του απόρροια διαφόρων αναγκαιοτήτων.

   Ωστόσο, στους πατέρες δεν υφίσταται ακόμη το πρόβλημα της αντιπαράθεσης με ανθρωπολογίες μηχανιστικές, που κάτω από την πρόφαση της επιστημοσύνης «ερευνούν» τον άνθρωπο ως προϊόν της φύσης και τον θέλουν εξάρτημα διαφόρων αναγκαιοτήτων. Για το λόγο αυτό, προτού ακόμη εξετάσουμε πιο αναλυτικά το θέμα της «προαίρεσης» (όπως το επεξεργάστηκε η πατερική διανόηση), θα είναι χρήσιμο μεθοδολογικά να ρίξουμε μια ματιά στη Νεοτερικότητα και τις ανθρωπολογικές «συντεταγμένες» της, τουλάχιστον για να φανεί η ανεπάρκεια των σύγχρονων «σοφών», στη μελέτη ενός τόσο σπουδαίου και αποφασιστικού για την Ηθική προβλήματος.

                        ΜΗΧΑΝΙΣΤΙΚΗ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ

(με αναφοφορά στο βιβλίο του Hans Kung : "Η ΑΡΧΗ ΤΩΝ ΠΑΝΤΩΝ")

Το κεφάλαιο της ελευθέρας βουλήσεως δύναται να εξεταστεί και από πλευράς φιλοσοφικής και επιστημονικής. Κάθε φιλοσοφικό σύστημα λ.χ αναλόγως των ανθρωπολογικών του προϋποθέσεων, εκφράζει και ορισμένη άποψη για την ελευθερία του ανθρώπου (τόσο από ψυχολογική όσο και από ηθική σκοπιά). Όλες οι απόψεις περικλείονται ανάμεσα στον Determinsas και τον Indeterminismus, με ποικιλία ενδιάμεσων αποχρώσεων. Η ιστορία της φιλοσοφίας είναι πλούσια σε έννοιες και αλλογισμούς, πάνω στους οποίους θεμελιώνεται η ελευθερία ή η ανελευθερία της βουλήσεως, (εδώ όμως δεν θα επεκταθούμε στην όποια ανάλυση αυτών των σκέψεων).

   Θα επιμείνουμε, μόνον, στους ισχυρισμούς εκείνους των εκπροσώπων της Νεοτερικότητας, που αντλούν τα επιχειρηματά της από το χώρο των θετικών επιστημών – φυσική, βιολογία, νευροψυχιατρική κ.α. – οι οποίες επιστήμες βλέπουν τον άνθρωπο ως «μέρος» της φύσης, δυνάμενο να μελετηθεί με τις μεθόδους, που διαθέτουν αυτές οι επιστήμες.  Ένας ειλικρινής βέβαια διάλογος της ορθοδόξου Θεολογίας με την σύγχρονη επιστήμη, δεν μπορεί να αγνοεί τα επιτεύγματα της τελευταίας, ούτε να τα απορρίπτει, χρειάζεται, όμως  πολλή προσοχή στη γενίκευση θεωριών συμπεριφοράς, που προέρχονται από την μελέτη ορισμένου πεδίου ανθρωπολογίας, διότι μία τέτοια γενίκευση προδίδει διαθέσεις επιβολής «μεταφυσικών θέσεων» (που εξέρχονται των ορίων της αυστηρής επιστήμης).

   Τελευταία  γίνεται προσπάθεια αναγωγής της συνείδησης και της γνώσης, σε φυσικοχημικές διαδικασίες, σε αντιστοιχία με την μηχανιστική προσέγγιση των λειτουργιών του ανθρώπου, (ως αντικειμένου πειραματικής  έρευνας και ανάλυσης).  Και όπως εκφράζονται λ.χ. νόμοι για τη λειτουργία της φύσης, έτσι γίνεται προσπάθεια να εκφραστούν νόμοι που κατευθύνουν την ανθρώπινη συμπεριφορά, ακόμη και στις έσχατες λεπτομέρειες. 

   Ετσι Αρκετοί επιστήμονες θεωρούν την «ψυχή» ως επιφαινόμενο καθαρή φυσικοχημικών αιτιών, λέγοντας μάλιστα πως μπορούμε να αναφερόμαστε σ’ αυτήν μόνο μεταφορικά∙ οι εκφράσεις λ.χ. της γλώσσας (ως συμβολικού μέσου επικοινωνίας) μπορεί να λένε: «έχει απεπλιστεί η ψυχή  μου», «αυτός ο άνθρωπος δεν έχει ψυχή», «αυτό το χωριό έχει 500 ψυχές» ή «s.o.s σώστε τις ψυχές μας». Όμως η αυστηρή και ακριβής επιστήμη, όλα αυτά τα βλέπει απλά ως μεταφορές και εικόνες και όχι ως φανέρωμα ύπαρξης ψυχής.  (Hans Kiing, Η αρχή των Πάντων)

   Επί παραδείγματι, κατά το Gerhard Roth, τον οποίο αναφέρει στο βιβλίο του ο Hans Kiing (Η ΑΡΧΗ ΤΩΝ ΠΑΝΤΩΝ, σελ.318), «οι έσχατες αποφάσεις του ανθρώπου βρίσκονται στο βαθιά μέσα στον εγκέφαλο μεταιχμιακό (limbische) σύστημα» και έτσι «εμείς οι άνθρωποι στη σκέψη μας, στη συναισθηματική μας ζωή, στη θέληση, στο σχεδιασμό των πράξεών μας και στη διεξαγωγή των ενεργειών μας, βιώνουμε τους εαυτούς μας ως ελεύθερους… Αλλά αυτό είναι προφανώς μια αυταπάτη.  Φυσιολογικά και νευροεπιστημονικά  πειράματα και παρατηρήσεις δείχνουν πολύ περισσότερο, ότι σκέψεις και σκοποί που μας έρχονται στο μυαλό, σε μεγάλη έκταση προκαλούνται και κατευθύνονται από το εγκεφαλικό μεταιχμιακό σύστημα, το οποίο επιδρά πολύ ισχυρά πάνω στον εγκέφαλο της μεταιχμιακής περιοχής».

   Η παραδοχή μιας τέτοιας άποψης, κατ’ αρχήν έρχεται σε αντίθεση με κάθε έννοια ευθύνης και ενοχής του ατόμου για τις πράξεις του και θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί στο μέλλον για να παράγει «ψυχικά βιοαυτόματα» (μια πολύ ζοφερή προοπτική) αφού οι άνθρωποι θα είμασταν εκτεθειμένοι σε «επεμβάσεις, που θα χειραγωγούσαν τη συνείδησή μας» και θα μας έκαναν να χάσουμε την ταυτότητα και την αυτονομία μας.

   Όμως αυτό ελάχιστα ενδιαφέρει αυτούς τους «επιστήμονες», όπως ελάχιστα τους ενδιαφέρει ο οποιοσδήποτε θεωρητικές στοχασμός, που αντιτίθεται σε τέτοιες ερμηνείες των βιολογικών θεμελίων της Συνείδησης και του Εγώ. Σε τέτοιες θεωρίες, θα μπορούσαν να αντιπαραταχθούν οι γνώμες σπουδαίων επιστημόνων της εποχής μας, και αυτό το κάνει με πολλή επιμέλεια το Hans Kiing,  αφού στη συνέχεια των όσων γράφει αναφερόμενος στους αρνητές της ελευθερίας της βούλησης, καταχωρεί τις ανεπάρκειες και τα κενά τους, (ικανά για να ακυρώσουν τους επιστημονικοφανείς ισχυρισμούς τους) με τη συνδρομή κορυφαίων στοχαστών.

   Εδώ θα σημειώσουμε ενδεικτικά ένα γεγονός, που δείχνει την πλάνη των «νατουραλιστών» επί του θέματος: μία λειτουργική μαγνητική τομογραφία μπορεί να δώσει μια πληροφορία για το «που» μέσα στον εγκέφαλο, αλλά όχι για το «πως» οι γνωστικές επιδόσεις λ.χ. περιγράφονται με μηχανισμούς των νευρώνων. Μόνο από πολύχρωμα σχέδια, τα οποία παράγουν οι τομογράφοι από τις δραστηριότητες του εγκεφάλου, δεν είναι ποτέ δυνατόν να διαβάσουμε τα συναισθήματα και τις σκέψεις.  Σχολιάζει εν προκειμένω ο Hans Kung :  «όσο ακριβέστερα η Νευροεπιστήμη μπορεί να περιγράφει τους τρόπους λειτουργίας του εγκεφάλου μας, τόσο γίνεται πιο φανερό ότι όλες οι μετρήσεις της (και τα μοντέλα) δεν περιλαμβάνουν και δεν κατανοούν την κεντρική θέση/άποψη της συνείδησης: την υποκειμενική κατανόηση των ποιοτήτων, όπως του χρώματος, της μυρωδιάς, μιας σκέψης ή ενός συναισθήματος» (H. Kung, σελ. 324). Χρειάζεται συνεπώς «ταπεινόφρων επιφύλαξη στη γενίκευση και ερμηνεία Νευροβιολογικών δεδομένων» (Niels Birbaumer, νευρολόγος της συμπεριφοράς).

Μία ελεύθερη η ανελεύθερη βούληση δεν είναι δυνατόν να μετρηθεί!  διότι «δεν γνωρίζουμε στους εγκεφαλικούς νευρώνες τίποτα, που να είναι σύστοιχο με την ελευθερία».Βέβαια, «η ελευθερία παρουσιάζεται επίσης ως προϊόν του εγκεφάλου» όπως κάθε συμπεριφορά και σκέψη, την οποία παράγει ο άνθρωπος, αλλά είναι επίσης πρωτογενώς ένα Ιστορικό, πολιτισμικό και κοινωνικό φαινόμενο, που δεν επιτρέπεται να αναχθεί μόνο σε φυσικοχημικές διαδικασίες».

    Η ελευθερία, συνεπώς, της βουλήσεως έγκειται στο ότι ο άνθρωπος μπορεί να δημιουργεί για τον εαυτό του σκοπούς και αξίες χωρίς οποιοδήποτε εσωτερικό ή εξωτερικό προσδιορισμό, έχει δηλαδή αυτονομία ή «αυτονομοθέτηση» του Εγώ. Στην θεολογία της Πατερικής εποχής βρίσκουμε διατυπωμένη με κλασσικό τρόπο την περί «θείας εικόνος» διδασκαλία, που εμπεριέχει την θεώρηση του ανθρώπου, ως προσώπου δημιουργημένου από το θεό με συνείδηση και ελευθερία και για ένα υψηλό προσδιορισμό.  Δίπλα στο μυστήριο του θεού, υπάρχει το μυστήριο του ανθρώπου.  «άβυσσος, άβυσσον επικαλείται» .

Το Εγώ, σύμφωνα με αυτή την διδασκαλία (την Πατερική),  δεν είναι προϊόν φυσικής τάξης, που μπορεί λ.χ. να ερμηνευθεί με φυσικοχημικούς ή βιολογικούς όρους. Οι ρίζες του βυθίζονται από Άπειρο Εσύ, από όπου έλκει την καταγωγή του και έτσι κάθε επιστήμονας οφείλει να έχει επίγνωση των ορίων στις ερευνές του, αφού διαθέτει οπωσδήποτε ανεπαρκή μέσα προσέγγισης και ερμηνείας της υλικοπνευματικής οντότητας, που λέγεται άνθρωπος.

   Αλλά η σύγχρονη επιστήμη δεν αγαπάει το μυστήριο: επιθυμεί να εξαντλήσει όλη τη γνώση, που αφορά στη σύσταση και λειτουργία του ανθρώπου , (υποτιμώντας την ένθεο προσέγγισή του, η αρνούμενη πως υπάρχουν "ανεξιχνίαστα μυστήρια" ).

   Δεν χρειάζεται να επεκταθούμε και σε άλλα «οράματα» της Μηχανιστικής Επιστήμης, για να αποδείξουμε την αέναη αισιοδοξία της για την κατάκτηση της αλήθειας. Χρειάζεται, όμως, να τονίσουμε πως κάθε φορά, που νόμισε πως εξηγεί ολοκληρωτικά κάτι (όταν μάλιστα αυτό το κάτι είναι η ελευθέρα βούληση ), προσέκρουσε πάνω στα Πρώτα και Έσχατα ερωτήματα, που μόνο στο Δημιουργό είναι γνωστά. Κάθε επιστήμων χρειάζεται να κατανοήσει, πως επιχειρεί να γνωρίσει τον άνθρωπο ως πρόσωπο και ελευθερία με «φτωχά μέσα» (Αγ. Γρηγόριος ο Θεολόγος) και πως όσα μπορεί να μάθει γι’ αυτόν, είναι απείρως περισσότερη από τη γνώση του μηχανισμού των νευρώνων, του μηχανισμού του DNA ή όποιου άλλου μηχανισμού, που εξηγεί το «υλικό υπόστρωμα» της ζωής. Κανένας, εν τέλει, επιστήμων δεν μπορεί να «χαρτογραφήσει» την ψυχή, ως εικόνα του Δημιουργού, με υπερβατική καταγωγή.   Ο Θεός δεν κατασκεύασε, κατά τους αγίους πατέρας, ένα «αυτόματο», το οποίο κατευθύνεται προς το καλό, χωρίς να θέλει. Υπάρχει συνεπώς εκλογή καλού ή κακού, υπάρχει ευθύνη για τις πράξεις (εξ ου και η μεταμέλεια), και υπάρχουν και οι κλίσεις του ανθρώπου προς τις αξίες, ως μαρτυρία εκείνου του υπέρτερου, που διαθέτει απέναντι σε ολόκληρο το Σύμπαν. Γι’ αυτό οι Άγιοι πατέρες υπερασπίζουν την ελευθερία της βουλήσεώς του, ως βασική προυπόθεση συνειδητής πορείας προς το αγαθό.